GIỚI TỬ THÔI, TẾT HÀN THỰC và THANH MINH

https://baike.baidu.com/tashuo/browse/content?id=feba954e98d32d6f06e5804f&fr=qingtian&lemmaId=376731

Ngày 03/3 Âm lịch là ngày TẾT HÀN THỰC 寒食节. Theo nghĩa chữ Hán: 寒 (Hàn) là lạnh, 食 (thực) là ăn, 节 (Tiết) là ngày Tết, ngày kỷ niệm nên  “Tết Hàn thực”  là Tết ăn đồ lạnh.

1. Tục này được bắt đầu từ một câu chuyện được chép trong Đông Chu liệt quốc 東周列國志. Đây là cuốn tiểu thuyết lịch sử gồm 108 hồi, đề cập đến thời kỳ lịch sử khoảng hơn 400 năm của Trung Quốc, bắt đầu từ đời Chu Tuyên Vương (周宣王, 846 - 782 tCn) nhà Chu (周朝, 1122 - 249 tCn) cho đến khi Tần Doanh Chính (秦嬴政, 259- 210 tCn) thống nhất Trung Hoa. Tiểu thuyết này của các tác giả  Dư Thiệu Ngư 余邵鱼,  Phùng Mộng Long (馮夢龍), 1574 - 1646), Sái Nguyên Phóng 蔡元放 kế nhau soạn ra.

Theo Hồi 37 (Giới Tử Thôi cõng mẹ đi ẩn. Vương tử Đái tham sắc làm càn) của Đông Chu liệt quốc và các chuyện khác thì:

Vào đời Xuân Thu (春秋時代, 770 - 476 tCn), con trai trưởng Tấn Hiến công (晋献公, cai trị 676 - 651 tCn) nước Tấn (晉國, thế kỷ 11- 376 tCn) là Cơ Trùng Nhĩ (姬重耳,697 - 628 tCn) vì có mẹ (Hồ Quý cơ 狐季姬) không phải là vợ chính của vua cha nên không được lập làm Thái tử. Vì bị Vua cha và các em cùng cha truy diệt ông phải sống lưu vong 19 năm khi nước Địch, nước Tề (齊國, 1046 - 221 tCn), khi nước Sở (楚國, 1030-223 tCn).

Mến mộ ông, nhiều người hiền theo trợ giúp. Trong số đó có một hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi (介子推, ?-636 tCn, người vùng Sơn Tây, Trung Quốc ngày nay, theo phò vua đã giúp đỡ nhiều mưu kế. Một hôm, trên đường lánh nạn gần biên giới nước Vệ, lương thực cạn kiệt, Giới Tử Thôi phải lén cắt một miếng thịt đùi mình nấu 水煮肉 rồi dâng lên. Trùng Nhĩ ăn xong, hỏi ra mới biết đem lòng cảm kích vô cùng.

Giới Tử Thôi theo phò Trùng Nhĩ trong vòng 19 năm trời (655-636 tCn), cùng nhau nếm mật nằm gai, khổ luyện thành tài. Về sau, Trùng Nhĩ dành lại được ngôi vương, trở về làm vua nước Tấn tức Tấn Văn công (晉文公, trị vì 636- 628 tCn), phong thưởng rất hậu cho những người có công khi tòng vong, nhưng lại quên mất Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi cũng không oán giận gì, nghĩ mình theo vua phò vua là chuyện nên làm, ông cho rằng những việc đó đâu có gì đáng nói.  Ông thực hiện “不言禄” (bất ngôn lộc), về nhà đưa mẹ vào núi Miên Sơn 绵山 ở ẩn.

Tấn Văn Công về sau nhớ ra, cho người đi tìm Tử Thôi. Nhưng vì là người không tham danh vọng, Tử Thôi nhất quyết không quay về lĩnh thưởng, Tấn Văn Công ra lệnh đốt rừng (muốn thúc ép Tử Thôi quay về). Không ngờ Tử Thôi quyết chí, hai mẹ con cùng chịu chết cháy trong rừng.

Vua đau lòng, thương quý tấm lòng trung trinh, hiếu nghĩa, rõ ràng của Giới Tử Thôi nên cho cải Miên Sơn 绵山 thành Giới Sơn 介山, cho lập miếu thờ 庙祭祀 và hạ lệnh trong dân gian dịp giỗ Tử Thôi phải kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ ăn đồ nguội nấu sẵn và đặt đó là Tết Hàn thực 寒食节. Dịp này trùng với tiết trời trong sáng sau giữa Xuân (Xuân phân 春分) và trước mưa rào (Cốc vũ 穀雨). Đó là Tiết Thanh Minh 清明, từng có kiến giải chi tiết tại đây.

2. Ở Việt Nam không tìm thấy chuyện tương tự chuyện về Giới Tử Thôi và hiện cũng ít người biết tích này. Nhưng do ảnh hưởng của văn hóa Trung Hao nên dân ta cũng theo tục ăn Tết Hàn thực ngày mồng 3 tháng 3. Tuy nhiên, người ta chỉ làm bánh trôi hay bánh chay để thế cho đồ lạnh, nhưng chỉ cúng gia tiên, và có ít liên hệ đến Giới Tử Thôi và những kiêng kỵ khác.

3. Những năm mà ngày Tết Hàn Thực (03/3 lịch Âm) trùng với Tết Thanh Minh (04 (hoặc 05)/4 lịch Dương) được gọi là “Thanh Minh đích thực”! Ngày này cách nhau 19 năm theo Chu kỳ Meton (Enneadecaeteris). Ví dụ:

- Thứ Hai ngày 05/4/1954, âm lịch là 3/3 Giáp Ngọ;

- Thứ Năm ngày 05/4/1973 âm lịch là 3/3 Quý Sửu;

- Thứ Chủ Nhật ngày 05/4/1992 âm lịch là 3/3 Nhâm Thân;

- Thứ Ba ngày 05/4/2011 âm lịch là 3/3 Tân Mão;

- Hoặc tới đây có thứ Sáu ngày 05/4/2030 âm lịch là 3/3 Canh Tuất,...

4. Nhân đây, đọc lại một bài thơ của Mạnh Vân Khanh (孟雲卿, 725-?) tự Thăng Chi 昇之, người Bình Xương (nay là huyện Thương Hà), đỗ tiến sĩ, làm Hiệu thư lang, bạn cùng Đỗ Phủ (杜甫,712-770). Bài đó là:

Nguyên văn: 寒食 

二月江南花滿枝，

他鄉寒食遠堪悲。

貧居往往無煙火，

不獨明朝為子推。

 Phiên âm: HÀN THỰC

Nhị nguyệt Giang Nam hoa mãn chi,

Tha hương hàn thực viễn kham bi.

Bần cư vãng vãng vô yên hoả,

Bất độc minh triêu vị Tử Thôi.

Bản dịch của Trương Việt Linh: HÀN THỰC

Hoa nở Giang Nam rực tháng hai,

Xa quê hàn thực chạnh u hoài.

Khó nghèo bếp đã lâu không lửa,

Đâu sáng mai này nhớ Tử Thôi.

Như thế năm Mạnh thi sĩ tới Giang Nam thì Thanh Minh rơi vào tháng Hai! Nhớ chuyện nước ta, trong dân gian, vì quá thuộc những câu thơ trong kiệt tác Truyện Kiều 傳翹 của đại thi hào Nguyễn Du ( 阮攸, 1765–1820) mà trong đó có câu: “Thanh minh trong tiết tháng ba” nên hầu hết mọi người cứ đinh ninh tiết Thanh minh luôn rơi vào tháng Ba âm lịch. Lại có người nói vống lên rằng “Nguyễn tiên sinh đã nhầm!”. Thực ra cụ không lẫn bởi năm mà chị em họ Vương du Xuân mà trong “Kim Vân Kiều truyện” 金雲翹傳) của Thanh Tâm Tài Nhân 青心才人 bên Tầu viết là năm mà lịch âm trước năm đó không nhuận nên Thanh minh rơi vào tuần đầu tháng Ba âm.

Chuyện này đã phân tích kỹ tại đây.

-Lương Đức Mến, 02/3 Mậu Tuất-