Tìm hiểu về Quý Tị và Linh vật của năm

Chả mấy hôm nữa là Rồng Vàng linh thiêng sẽ tạm biệt vai trò linh vật của năm nhường chỗ cho Rắn Thần kỳ bí. Thep phép làm lịch Can Chi thì 12 năm các Linh vật sẽ quay lại một lần nhưng trước nay đâu rảnh và cũng chẳng có điều kiện tìm hiểu về năm Quý Tị và  linh vật của năm này.

1. Đôi điều về Quý Tị:

Quý Tỵ 癸巳 là kết hợp thứ 30 trong hệ thống đánh số Can Chi 干支歷法 của người Á Đông. Vì một Hoa giáp là 60 năm nên mà năm Giáp Tý[1] đầu Công nguyên là năm 0033 nên muốn biết năm nào là Quý Tị chỉ việc lấy số chỉ năm theo Dương lịch chia cho 60 nếu dư 32 là Nhâm Dần, dư 33 là Quý Tị, dư 34 là Giáp Ngọ. Quý Tị liền kề trước là năm 1953 (14/02/1953 – 03/02/1954), Quý Tị liền sau là năm 2073 (07/02/2073 – 27/01/2074)

Nó được kết hợp từ thiên can Quý (Thủy âm 屬陰之水) và địa chi Tỵ (rắn, Hỏa âm 屬陰之火) nên luận về âm dương ngũ hành nó là năm Thủy Hỏa tương khắc.

Thìn là Mộ của Thuỷ, Tỵ là nơi Kim Sinh, Kim sinh thì Thuỷ tính đã giữ lại, lấy Mộ Thuỷ mà gặp sinh Kim thì nguồn suối không cạn, vì vậy năm Nhâm Thìn và Quý Tị đặt là Trường Lưu Thuỷ (长流水,nước chẩy dài). Bởi vậy có mệnh Thủy 水命, quái Khôn 坤 ☷, mầu đen 黑, lại cầm tinh con rắn 蛇 nên là Hắc Xà 黑蛇[2]. Nó xung khắc với mệnh Thích Lịch Hỏa (霹[3]雳火, Lửa trong sấm), ngũ hành Hỏa 火, quái Cấn 艮☶, năm Kỷ Hợi 己亥; Chuột hồng 红鼠 và người sinh năm Ðinh Hợi 丁亥, Ất Hợi 乙亥, Đinh Mão 丁卯.

Trong chu kỳ của âm lịch 纪年农历的干支, nó xuất hiện trước Giáp Ngọ 甲午 và sau Nhâm Thìn 壬辰. Phần lớn các ngày trong năm Quý Tị nằm trong năm 2013 lịch Dương (từ Chủ Nhật ngày 10/02/2013 đến thứ Ba ngày 31/12/2013) và một phần nằm trong tháng Giêng năm 2014 (từ thứ Tư ngày 01 đến thứ Sáu ngày 31/01/2014). Nói cách khác năm Quý Tị bắt đầu từ 10 tháng 2 năm 2013 đến 31 tháng 1 năm 2014[4].

Quý Tị cầm tinh con rắn nên người Hoa gọi là Quý Tị Xà niên 癸巳蛇年.

2. Con Rắn theo khoa Sinh vật học:

Rắn (H: 蛇, A: Snake, P: Serpentes) là động vật máu lạnh, bò sát; cùng lớp với các loài có vảy như thằn lằn, tắc kè nhưng không có chân.

2.1. Tổ tiên loài rắn:

Việc nghiên cứu về tổ tiên loài rắn tương đối khó khăn vì xương rắn nhỏ nên không tồn tại nhiều bằng hóa thạch (H: 化石, A: fossil)[5] như các động vật có xương lớn. Cho đến nay, các nhà khoa học chỉ dự đoán rằng rắn xuất hiện trên trái đất cùng lúc với loại khủng long (H: 恐龍,A: Dinosaur,DPKH: Dinosauria, tức Thằn lằn Khủng khiếp), vào Kỷ Tam điệp (H: 三叠纪, A: Triassic)[6] khoảng 210 triệu năm trước đây.

Căn cứ vào những bằng chứng tìm được trong Kỷ Phấn trắng (H: 白垩纪, A: Cretaceous) cách đây khoảng 130 triệu năm, các nhà khoa học cho rằng rắn do loại thằn lằn chuyên sống trong hang (để khỏi bị các giống vật khác ăn thịt và cũng để dễ săn mối) dưới đất biến thể qua nhiều triệu năm. Trong quá trình đó, chân và và tai của thằn lằn hang dần mất đi để dễ di chuyển trong hang chật chội mà tiến hoá biến thành rắn. Bù lại, rắn có khứu giác rất nhạy, có thể đánh hơi con mồi từ xa. Vì không có chân nên rắn không thể đi hoặc bò, mà phải di chuyển bằng động tác “trườn”.

2.2. Đại gia đình nhà rắn:

Vì tiến trình phức tạp của loài rắn bắt đầu cách đây hàng trăm triệu năm nên đến bây giờ có khoảng 14 hoặc 15 chủng loại chủng loại hoặc “gia đình” khoảng 2400 giống rắn sinh sống tại những vùng khác nhau trên trái đất. Có loại xuất hiện từ lúc các đại lục còn như dính liền nên hiện nay có mặt hầu như khắp nơi trên thế giới. Nhiều loại rắn mới chỉ có trong từng vùng vì mặt đất đã bị tách rời do đại dương ngăn cách. Có hai loại rắn chỉ có một giống, một loại có hai giống và một loại khác có ba giống, trong khi loại rắn có rất nhiều giống. Tựu trung lại rắn được chia thành những chủng loại như: rắn nước chuyên sống dưới nước, rắn cây chuyên sống trên cây, rắn hổ, rắn lục, trăn …

2.3. Ðặc tính chung của rắn:

Rắn thuộc loài bò sát tương tự như giống thằn lằn không chân.

Thân rắn được bao phủ bằng vẩy cứng là những chỗ da dầy và cứng hơn những chỗ khác được dùng như một lớp khiên để che chở toàn thân; các vẩy cách nhau bằng một lớp “keratin” mềm rất đàn hồi giúp nó có thể nuốt mồi lớn hơn đầu; vẩy vùng bụng nằm ngang để rắn có thể di chuyển. Trong vẩy rắn có hạch đặc biệt làm thành màu sắc của rắn khi cần “ngụy trang”.

Nhưng những chiếc vảy này vô cùng cứng rắn, không lớn lên tương ứng theo sự trưởng thành của thân thể rắn. Do vậy Theo chu kỳ (2-3 tháng), rắn lột da kiểu tháo bít tất để lớn và loại bỏ ký sinh trùng. Mỗi khi lột da, rắn tiết ra một chất nhờn đặc biệt dưới lớp vẩy, các mạch máu trong mình, nhất là ở đầu, đều phồng căng lớn để làm bong lớp da cũ, bắt đầu từ dưới hàm. Khi đó nếu không có đủ độ ẩm lớp da khô không thể bị lột ra mà bám lại sẽ là nơi sản sinh ra bệnh tật và vi khuẩn. Một phần nhỏ ở cuối đuôi rắn không hề thay đổi khi rắn lớn lên có thể thắt chặt nó; để giải quyết vấn đề, rắn tự cắt đứt đường máu đưa tới khúc đuôi đó và từ từ nó sẽ rụng đi. Rắn còn nhỏ thường lột da nhiều hơn rắn lớn để thân thể tăng trưởng. Rắn cái thường lột da trước khi đẻ trứng hoặc đẻ con. Rắn bị thương cũng lột da thường xuyên để tự chữa.

Sọ rắn có thể co dãn vì gồm những xương nối với nhau bằng những sợi gân đàn hồi nên rắn vẫn không ảnh hưởng gì mỗi khi há miệng rộng để nuốt mồi lớn và phải chịu một áp lực rất lớn. Mép rắn nằm sâu vào phía trong nên hàm trên và hàm dưới có thể mở rộng tối đa cũng như di chuyển độc lập, đổi chỗ để miệng có thể mở rộng khi nuốt những mồi lớn. Răng rắn rất nhọn, nghiêng về phía trong miệng để giữ chặt con mồi không bị tuột. Vì phải há miệng rất lớn mỗi khi nuốt mồi nên sọ rắn phải chịu một áp lực rất lớn, nhưng nhờ lớp xương sọ có thể đổi chỗ nên rắn vẫn không hề hấn gì.

Lỗ mũi được dùng để thở còn việc đánh hơi vô cùng nhạy là nhờ cơ quan Jacobson gồm hai rãnh nhỏ nằm ở hàm trên. Khi rắn le lưỡi qua lại trước mặt, những phân tử “mùi hơi” của mục tiêu sẽ được hút vào lưỡi, qua rất nhiều dây thần kinh nhỏ rồi truyền đến cơ quan Jacobson lên tới não.

Mắt rắn không có mí nên không khép được khi ngủ mà khi đó đồng tử thu nhỏ lại, đầu dấu vào khúc mình rắn khoanh tròn. Rắn có thị lực khá nhưng chỉ phân biệt rõ ràng khi đối tượng di động hoặc thay đổi nhưng không nhắm mà nhìn trừng trừng khiến người và vật sợ hãi. Do không có vành tai để “hứng” âm nên thính giác của rắn kém[7].

Rắn có khoảng 300 đốt xương sống và xương sườn làm bộ khung cho cơ thể. Các nội tạng của rắn đều dài theo thân mình. Gan rắn dài nhưng không chia ra từng miếng, mật rắn nằm giữa bao tử và ruột. Phổi trái tương đối nhỏ trong khi phổi phải lại rất dài vì chứa những túi dự trữ dưỡng khí giúp rắn không cần thở trong lúc bận nuốt mồi lớn.

Chỉ có khoảng 450 loài rắn có độc (250 trong số đó có nọc độc đủ giết người). Rắn độc sử dụng nước bọt, chất độc tiết qua những chiếc nanh trong miệng chúng để làm tê liệt hoặc giết con mồi (ngược lại, đa số loài rắn không độc xiết con mồi đến chết). Nọc độc rắn có thể là độc tố thần kinh tấn công hệ thần kinh hoặc độc tố máu tấn công hệ tuần hoàn. Thông thường, nanh mang nọc độc của rắn thường nằm ở hàm trên. Khi bị rắn cắn, nọc độc từ một hạch trên đầu rắn sẽ được “bơm” qua nanh để chuyền vào vết thương và nọc rắn vẫn có thể chảy khi đầu rắn đã bị chặt đứt với số lượng bằng với lúc rắn còn sống! Ngoài ra, nọc rắn lúc còn nhỏ cũng độc như rắn lớn. Khi cố tình tấn công, rắn nhả ra nhiều nọc độc hơn là lúc tự vệ khi vô ý dẫm vào đuôi.

Hầu hết rắn đều đẻ trứng nhưng gần đây, khoa học xác định được một số loài rắn đẻ con, giữ con của chúng trong nhau thai hoặc một thứ tương tự túi noãn[8]. Sau khi thụ tinh[9] chừng hai tháng, rắn đẻ trứng đa số rời bỏ trứng của chúng sau khi đẻ; tuy nhiên, một số loài giữ trứng trong cơ thể chúng đến khi trứng nở. Việc giữ trứng trong cơ thể cho đến lúc nở thành con là một cách giúp rắn mẹ kiểm soát nhiệt độ cho các con chúng và bảo vệ con khỏi những khắc nghiệt của môi trường. Trứng rắn hình bầu dục, nở trong vòng từ 4 đến 12 tuần lễ tùy theo loại rắn, trong thời gian này, trứng phồng lớn. Rắn con dùng răng tự cắn vỏ trứng để chui ra ngoài. Nhiều giống rắn sinh sống tại vùng lạnh, trên cây hoặc dưới nước không đẻ trứng mà giữ trong mình cho tới khi nở rồi đẻ ra con.  Rắn con ngay từ lúc mới nở đã phải tự lực cánh sinh, săn mồi và tự vệ vì rắn bố và mẹ không ở bên cạnh để săn sóc. Trong vòng một năm rắn tới tuổi trưởng thành.

3. Rắn trong đời sống con người:

Ngay từ thời Thượng Cổ, đã có nhiều tương quan và huyền thoại giữa người và rắn. Có chuyện nay có thể do hình dạng dài và uyển chuyển của rắn được coi như xương và tủy sống là trung tâm của mọi hoạt động của con người. Rắn cũng chui ra từ trong hang dưới đất nên nhiều khi còn được coi là nguồn sống từ âm giới. Hình ảnh rắn ngậm đuôi trong miệng và lột da cũng tượng trưng cho sự tái sinh và trường thọ. Vì vậy, loài người đã sùng bái và thờ rắn từ lâu. Vào một số Đền miếu ở Việt Nam thấy có hình rắn lớn. Như Đền mẫu ở ngay cửa khẩu Quốc tế Lào Cai chẳng hạn.

Câu chuyện về vai trò và nỗi oan khiên của rắn kinh điển lại liên quan đến nguồn gốc loài người chép ở Sách Sáng thế (H: 創世記, A: Book of Genesis) trong Kinh Cựu ước (H: 旧约圣经, A: Old Testament). Chuyện rằng Đức Chúa Trời (H: 上帝, A: Shangdi) tạo ra Adam 亞當, Eva 夏娃 là thủy tổ của loài người. Nhưng trong vườn Ðịa Ðàng (H: 伊甸園, A: Garden of Eden, Do Thái: עֵדֶן)[10] EVe đã quên lời Thiên Chúa, theo lời xui của một con rắn do qủy Satan (H: 撒旦, A: Satan, Heb.: הַשָּׂטָן ha-Satan) biến hình nên ăn Trái Cấm (H: 禁果, A: Forbidden fruit). Khi hay chuyện, Chúa trời nguyền rủa con rắn: “mày sẽ đi bằng bụng, và mày sẽ ăn bụi trong suốt những ngày của cuộc đời”. Sau đó Chúa nguyền rủa Adam và Eve bằng lao động cực nhọc với sự đau đớn khi sinh trẻ em, và trục xuất họ khỏi khu vườn, đặt một tiểu thiên sứ ở cửa để ngăn đường họ tới Cây sự Sống.

Lịch sử Việt Nam chứng kiến nỗi oan khiên của nhà Văn hóa lớn Nguyễn Trãi (阮廌, 1380–1442)  sau vụ án Lệ Chi Viên 離支园[11] cũng liên quan đến rắn. Còn bao chuyện rắn thần, bạch xà, rắn báo oán…khác nữa.

Có lẽ vì vậy mà người Pháp dùng chữ “serpent”, vốn chỉ con rắn để chỉ loại người hiểm độc; người Anh khởi từ chỉ rắn cũng có “serpent sous fleurs”  là miệng lưỡi ăn nói độc địa như lưỡi rắn và “lower than a snake's belly” để chỉ loại người đê tiện, hèn hạ, xảo trá, hèn hạ như không cón gì thấp hơn. Còn người Hoa khi gặp nhau cũng thường hỏi: 無蛇乎 “Vô xà hồ?” nghĩa là không gặp chuyện chẳng lành gì chứ?

Chẳng rõ thực hư ra sao nhưng cách đây trên 40 năm nơi gia đình tôi sống còn rậm rạp, nhiều lần rắn vào bắt gà, cắn chó nhiều lần nhưng khi người nhà tỉnh dậy thì hắn đã chuồn. Một tối cuối tháng 4 năm 1968 bố tôi đi họp về bị rắn cắn, chân sưng tướng, chỉ biết rửa sạch, đắp lá. Sáng ra Lương Đức An[12] từ đơn vị (Tiểu đoàn Hoàng Liên Sơn 2) về chặt dây cây Gắm[13] vắt nước nhỏ vào rồi đưa lên Trạm xá, sau cụ khỏi sưng chân. Một sự trùng hợp: bố tôi sinh năm 1923 Quý Hợi 癸亥, năm bị rắn 蛇 cắn 1968 là Mậu Thân 戊申 nên chắc là do “tứ hành xung” của Dần-Thân-Tị-Hợi chăng?

Dưới con mắt nhân gian, rắn đáng sợ, đáng khinh là thế nhưng lại là món ăn, sinh vật ngâm rượu lý tưởng của dân Việt. Hồi nhỏ khi bắt được rắn, thấy cha chú tôi chỉ băm nhuyễn rồi rán thành chả mà trong gia vị đặc biệt không thể thiếu lá lốt và đến nay vẫn nhớ hương vị món dân giã này. Sau này đi nhiều nơi tôi mới thấy còn nhiều món khác là da rắn xào giòn, nuốt tim rắn và đặc biệt là khi vào Tiền Giang, Cần Thơ được nhậu với món lẩu rắn biển! Còn rượu rắn thì đủ loại với những danh xưng khá kêu như: “Tam Xà Tửu” 三蛇酒 (rượu ngâm ba loại rắn), “Ngũ Xà Tửu” 五蛇酒 (rượu ngâm năm loại rắn) được dân nhậu tôn xưng là mạnh ngang Viagra[14], có tác dụng tương tự “Minh Mạng thang” 明命汤 để “nhất dạ ngũ giao sinh lục tử” 壹夜五交生六子! Nhưng theo tôi đó chỉ là lời đồn, rượu rắn có tác dụng giãn gân cốt thì tin được còn chuyện kia chỉ là “tâm lý” và thói “thể hiện đẳng cấp”! Còn nọc rắn thì ngày trước HVQY từng sản xuất một loại tuýp thuốc bôi từ nọc rắn rất có hiệu nghiệm với người đau xương khớp.

Định viết tiếp song chợt nghĩ ra câu sau cần chép lại khỏi quên nên dừng tìm hiểu về Quý Tị và con rắn:

Nhâm Thìn đã khởi công dẹp loài ăn của công như Rồng cuốn;

Quý Tị cần tiếp tục trừ bọn nói lươn lẹo tựa rắn trườn.

-Lương Đức Mến, BS từ nhiều nguồn TK, ngày cuối năm Nhâm Thìn-

---

[1] Thời điểm Giáp Tý khởi thuỷ của niên lịch là thời điểm đặc biệt, đảm bảo ngày 01 tháng Giêng là ngày Giáp Tý, tháng Giáp Tý. Nó gắn với hiện tượng là hành tinh Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ và mặt Trăng, mặt Trời, quả đất nằm trên một đường thẳng gọi là “Thất tinh hợp bích”, 七星合壁 hay “Thất diệu tề nguyên” 七曜劑元. Hiện tượng thiên văn “Ngũ tinh liên châu” 五星連珠 kỳ thú hiếm thấy này khi xuất hiện là các nhà Chiêm tinh xưa và cả nay thường gán cho những điềm báo quan trọng. Từ năm đầu tiên Giáp Tý ấy ,đến nay 2013 Quý Tị là năm thứ 10. 155. 930 năm

[2] Cũng như bất kỳ con nào cũng vậy chả ai viết và vẽ linh vật tượng trưng cho năm mầu đen cả, đều là vàng hết. Nào là Lợn vàng cho năm Hợi, Trâu vàng cho năm  Sửu, Rồng vàng cho năm Thìn…Nên Quý Tị là Rắn vàng!

[3] Chữ này có thiết âm 切音 là 普擊切 (phổ kích thiết) nên phải đọc là “phích” nhưng trước nay đều đọc là “thích” hay “tích”.

[4] Như vậy nói gọi năm Quý Tị là “năm 2013 âm lịch” như một số người hay nói là sai. Bởi trong Quý Tị có tháng 1 của năm 2014 theo Dương lịch và năm 2013 có tháng Chạp vẫn thuộc Nhâm Thìn theo âm lịch.

[5] là những di tích và di thể (xác) của sinh vật được bảo tồn trong lớp nham thạch, là đối tượng nghiên cứu chủ yếu của của ngành sinh vật học.

[6] Xẩy ra khoảng 250-200 triệu năm trước và là thời đại xẩy ra việc tuyệt chủng hàng loạt chính và nghiêm trọng trên trái đất, có ảnh hưởng lớn tới đời sống trên mặt đất cũng như dưới biển.

[7] Tận dụng đặc tính thính giác kém, thị giác cao của rắn các thầy phù thủy người Ấn “Snake Charmers” đã trình diễn màn rắn nhẩy khá hấp dẫn với kèn và rắn hổ mang (naja naja). Thực chất rắn không nghe được tiếng nhạc mà chỉ theo dõi di động của cây kèn sặc sỡ trong tư thế chuẩn bị tấn công mà ngóc cao, mang bạnh lớn, đầu đảo qua lại, mắt theo dõi những di động của cây kèn

[8] Đây được xem là một điều khác thường trong giới bò sát

[9] Ðặc biệt có loại rắn “Brahminy Blind Snake” được gọi là “parthenogenic” nghĩa là “toàn cái”. Loại rắn này đẻ trứng không có giống đực, sau  nở ra toàn rắn cái. Có loại rắn cái không cần “chịu đực mỗi lần đẻ trứng mà vẫn sinh con. Lý do vì loại rắn này có thể “giữ” tinh trùng đực lâu đến bảy năm! Khi đẻ trứng, rắn cái chỉ cần dùng lại tinh trùng cũ mà không cần tới rắn đực!

[10] là một khu vườn được mô tả trong Sách Sáng thế là nơi người đàn ông đầu tiên, Adam, và vợ ông, Eva sinh sống sau khi họ được Đức Chúa Trời tạo ra.

[11] Tức vụ án vườn vải sau khi vua Lê Thái Tông đột tử tại vườn này thuộc huyện Gia Định (nay thuộc thôn Đại Lai, xã Đại Lai, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh) vào mùa Thu Nhâm Tuất 1442. Kết cục là đại thần Nguyễn Trãi bị oan và bị tru di tam tộc 誅夷三族  sau khi vua băng 12 ngày. Mãi 12 năm sau, vào mùa Thu năm Giáp Thân (1464) ông mới được rửa oan bởi vua Lê Thánh Tông. Ông được truy tặng tước Tán Trù bá và người cháu còn sống sót của ông là Nguyễn Anh Vũ được bổ dụng.

[12] Con chú ruột tôi là Lương Đức Dật. An sinh năm Kỉ Sửu-1949. Hồi nhỏ nổi tiếng là nghịch. 02/1964 trong Đội tiền tiêu lên An Phong trước phát lối vào, dựng nhà để đón các gia đình lên. Sau đó tham gia công tác Đoàn, dạy bổ túc ở Phong Niên, năm 1967 được kết nạp vào Đảng và là ĐV đầu tiên được kết nạp ở La Cà Bốn! Tự mày mò mà thổi sáo rất hay. Năm 1968 nhập ngũ  ở Tiểu đoàn Hoàng Liên Sơn 2. Huấn luyện xong vào Nam chiến đấu . Sau này gia đình nhận Giấy báo tử ghi là: hi sinh ở mặt trận phía Nam ngày 02/5/1970 (27-ba-Canh Tuất), Cấp bậc: Thượng sĩ; Chức vụ: Tiểu đội trưởng; Đơn vị: KB. Gia đình chưa tìm thấy mộ phần.

[13] Còn gọi là Dây sót hay Dây mấu (Gnetum montanum Markgr), Dây Vương Tôn. Nó thuộc họ Dây gắm (Gnetaceae). Đây là cây Dây leo mọc cao, dài đến 10-12m. Thân to, phình lên ở các đốt. Lá nguyên, mọc đối, phiến hình trái xoan, thuôn dài, mặt tròn trên nhẵn bóng. Hoa đực và hoa cái khác gốc, tập trung thành nón. Hoa đực mọc thành chuỳ; hoa cái mọc thành chùm gồm nhiều vòng, mỗi vòng khoảng 20 hoa. Quả có cuống ngắn, dài 1-5cm, rộng 12-16mm, dày 11-33mm, bóng, mặt ngoài phủ một lớp sáp, khi chín có màu vàng. Quả Gắm ăn có vị chua, muối ỏm ăn ngon, bùi. Hạt to, cứng có nhiều nhân ăn bùi. Trong nhân dân thường dùng dây gắm sắc uống làm thuốc giải các chất độc như bị sơn ăn, ngộ  độc, rắn cắn…còn được dùng làm thuốc chữa sốt và sốt rét. Riêng rắn cắn dùng lá giã nát đắp cũng được.

[14] Là tên của thuốc Sildenafil dùng để giúp chứng liệt dương ở nam giới, do công ty Pfizer Inc. sản xuất bắt đầu từ năm 1992 ở  Xứ Gan (H: 威爾士, A: Wales, một trong bốn quốc gia cấu thành Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland)