Hoành phi

Trong nhà thờ họ hay tại nhiều gia đình đều có Hoành phi.

Hoành phi (H:橫扉,A: The horizontal lacquered board, P: Le panneau laqué horizontal) nguyên nghĩa là bảng nằm ngang vốn là bức thư họa 書畫 (tranh chữ), được dùng rộng rãi trong dân gian (đình, đền, nhà thờ họ, nhà ở...). Hoành phi có nhiều loại, có bức hoành phi sơn son chữ vàng, có bức sơn đen chữ đỏ hoặc vàng, cũng có những bức được khảm xà cừ rất cầu kỳ, đẹp mắt. Tuy nhiên, đặc sắc và độc đáo nhất phải kể đến những hức hoành phi được làm bằng kỹ thuật “chạm đắp”, với việc chạm riêng một vài chi tiết như đầu rồng, đầu chim, các loại hoa văn...sau đó đắp vào bức chính. Hoành phi được làm bằng gỗ không mọt (như gỗ mít), được chạm lộng, chạm đắp, gắn kết với nhau thông qua ngàm mộng chứ không dùng đinh. Hoành phi cổ thường được cấu tạo theo hai dạng chính là dạng hình chữ nhật và hình cuốn thư, ngoài ra còn có bức dạng chiếc khánh, hình ô van.

Những chữ Hán (không dùng chữ Nôm) viết trên hoành phi (大字 đại tự) thường theo 3 kiểu cơ bản là chữ chân 真, chữ thảo草, chữ triện 篆. Nội dung có khi bày tỏ lòng tôn kính của con cháu đối với tổ tiên và những người có công với đất nước, thông thường chỉ có từ ba đến bốn chữ như: 万古英灵 “Vạn cổ anh linh” (muôn thuở linh thiêng), 留福留摁 Lưu phúc lưu ân (Lưu giữ mãi ơn đức), 護國庇民 Hộ quốc tí dân (bảo vệ nước che chở dân); có khi mang ý nghĩa chúc tụng như 僧财进禄 “Tăng tài tiến lộc” (được hưởng nhiều tài lộc), 福禄寿成 “Phúc lộc thọ thành” (được cả phúc, lộc, thọ), 家门康泰 Gia môn khang thái (Cửa nhà rạng rỡ yên vui)... Những chữ lạc khoản nhỏ hơn được ghi ở một hoặc hai bên bức hoành phi sẽ cho chúng ta biết thông tin về chủ nhân của hoành phi, người viết, người tặng, sự kiện tạo ra bức hoành phi đó, về thời gian xây dựng đình, đền, nhà thờ họ...Hình trang trí trên các bức hoành phi như tứ linh (long, ly, quy, phượng), tứ thời (mai, lan, cúc, trúc), hình quyển sách và cây bút, hình thanh gươm... ngoài việc làm nổi bật thêm nội dung của những chữ trên bức hoành phi, còn thể hiện sự sáng tạo và thẩm mỹ của người tạo tác.

Hoành phi được treo ở những nơi thờ cúng như đình, đền, nhà thờ họ, phía trên bàn thờ gia tiên, nơi lăng mộ...Vị trí của hoành phi thường treo ngay ngắn nơi chính giữa hoặc những vị trí trang trọng khác của đền, đình hoặc ngôi nhà, hướng ra ngoài, cố định và ít di chuyển, tạo cảm giác bền vững, lâu dài. Có gia đình chỉ treo tại bàn thờ tổ tiên một bức hoành phi, nhưng cũng có gia đình treo đến hai ba bức, thường là gia đình khá giả. Xưa, những nhà nghèo không có hoành phi bằng gỗ thường dùng những tấm cót, nẹp vào rồi dán những tấm giấy đỏ có viết đại tự lên.

Ngày nay, những bức hoành phi cổ, vốn lưu giữ nhiều giá trị văn hóa còn lại không nhiều. Ở một số di tích người ta đã đưa những tấm hoành phi mới vào để thay thế cho các bức cũ đã bong sơn, long mộng hoặc tạo bức Hoành phi mới hoàn toàn. Trong buổi gặp mặt Rằm tháng Giêng năm Đinh Hơị tại nhà mẫu thân tôi đư ra ý kiến và đại diện 24 gia đình Lương Đức tại Lào cai đã nhất tâm công quả được 2.000.000 đ và tối đã đạt bức Hoành phi mang dòng chữ 海德山功 (Hải Đức sơn công) với nghĩa Công Đức của Tổ tiên cao như núi, sâu như biển đồng thời có chữ Hải chỉ Hải Phòng quê gốc và Sơn chỉ miền núi Lào cai nơi khai hoang. Bức Hoành phi đã được đón và treo tại Từ đường lương tộc ở quê vào tháng 4/2007.

MỘT SỐ HOÀNH PHI SƯU TẦM

CHỮ HÁN	ÂM HÁN VIỆT	NGHĨA
万古英灵	Vạn cổ anh linh	Muôn thủa linh thiêng
追念前恩	Truy niệm tiền ân	Tưởng nhớ ơn xưa
留福留摁	Lưu phúc lưu ân	Giữ mãi ơn phúc
海德山功	Hải Đức Sơn Công	Công Đức như biển như núi
德旒光	Đức Lưu quang	Đức độ toả sáng
福来成	Phúc lai thành	Phúc sẽ tạo nên
福满堂	Phúc mãn đường	Phúc đầy nhà
饮河思源	Ẩm hà tư nguyên	Uống nước nhớ nguồn
克昌厥後	Khắc xương quyết hậu	May mắn cho đời sau
百忍泰和	Bách nhẫn thái hoà	Trăm điều nhịn, giữ hoà khí
五福临门	Ngũ Phúc lâm môn	Năm Phúc vào cửa
忠厚家声	Trung hậu gia thanh	Nếp nhà trung hậu
永绵世择	Vĩnh miên thế trạch	Ân trạch kéo dài
元遠長留	Nguyên viễn trường lưu	Nguồn xa dòng dài
萬古長春	Vạn cổ trường xuân	Muôn thủa còn tươi
福禄寿成	Phúc Lộc Thọ thành
兰桂腾芳	Lan quế đằng phương	Cháu con đông đúc
後後無終	Hậu hậu vô chung	Nối dài không dứt
家门康泰	Gia môn khang thái	Cửa nhà yên vui
僧财进禄	Tăng tài tiến lộc	Hưởng nhiều tài lộc
有開必先	Hữu khai tất tiên	Hiển danh nhờ tổ
光前裕後	Quang tiền dụ hậu	Rạng đời trước, sáng cho sau
好光明	Hảo quang minh	Tốt đẹp sáng tươi
百世不偏	Bách thế bất thiên	Không bao giờ thiên lệch
孝德忠仁	Hiếu Đức Trung Nhân
高密肇基	Cao Mật triệu cơ	Nơi phát tích là Cao Mật
家和萬事興	Gia hòa vạn sự hưng	Nhà hoà thuận mọi việc hanh thông
蛟龍得水	Giao long đắc Thủy	Như Rồng gặp nước