Cúng cơm cho người thân mới mất

Khi đời sống nâng lên mọi mặt và nhận thức của con người cũng nâng lên, mọi người đều tìm lại cội nguồn và trở về với những mĩ tục tốt đẹp chắt lọc qua bao đời. Tiếc thay do một thời ấu trĩ mà những nghi thức đầy tính nhân văn bị quên đi, nay phục hồi lại rơi vào “tam sao thất bản” lắm lúc đầy ngô nghê khó hiểu.

Đã bận nhiều việc tu sửa nhà thỉnh thoảng lại nhận tin hỏi và đề nghị giải quyết những khúc mắc các ý kiến khác nhau trong việc thờ, cúng người thân vừa mất. Ghi lại những nhận thức của mình về việc này để nhớ và phổ biến trong gia tộc.

1. Vấn đề Tâm linh:

Cổ nhân quan niệm: Sống trên trần thế ai cũng từng mắc lỗi lầm, tạo nghiệp chướng. Do vậy muốn được siêu thoát, chuyển kiếp thì sau khi chết, vong người mất phải đi qua mười “Điện” 殿và mỗi điện do 1 ông vua cai quản, gọi là “Thập Điện Minh Vương” (H: 十殿簷王 , A: The ten Kings of Hell, P: Les dix rois de l'Enfer)[1] ở Địa phủ (H: 地府, A: The Hell, P: L'Enfer). Các ông Vua này có các trách nhiệm phán xét, trừng phạt các loại tội lỗi khác nhau của người đó khi tại thế.

Vong người mất muốn đi qua một Điện phải mất 1 Tuần nên Mười điện tương ứng với mười Tuần. Trong đó:

- Bảy bảy bốn chín ngày đầu (Chung thất) tương ứng với 7 điện đầu tiên (từ Tần Quảng Vương đến Thái Sơn Vương); 

- Tuần thứ 8 chính là lễ cúng 100 ngày (Tốt khốc) tương ứng với điện thứ 8 (Đô Thị Vương);

- Tuần thứ 9 tức là cúng giỗ đầu (Tiểu tường) tương ứng với điện thứ 9 (Bình Đẳng Vương) và

- Tuần thứ 10 chính là giỗ năm thứ hai (Đại tường) tương ứng với điện thứ 10 (Chuyển Luân Vương).

Thông thường người thân sau khi mất được con cháu rước vong về gia đình tiến hành các lễ:

- Lễ ba ngày (三虞, lễ tế ngu);

- Lễ cúng cơm (朝夕面, trong vòng 100 ngày);

- Cúng tuần (旬祭, thực hiện vào các ngày thứ 7, 14, 21, 28, 35, 42 sau mất);

- Lễ chung thất (終七, ngày thứ 49 sau mất);

- Lễ tốt khốc (卒哭, 100 ngày sau mất nghĩa là thôi khóc);

- Tiểu tường (小祥, giỗ đầu);

- Đại tường (大祥, giỗ hết, năm thứ 2);

- Trừ phục (除服, bỏ tang, sau 27 tháng, chọn ngày trực trừ);

- Cải táng (改葬, bốc mộ);

- Kị nhật (忌日, giỗ từ năm thứ 3 trở đi). 

Trên ban thờ của người mới mất xưa không được thắp hương vòng vì nếu thắp hương vòng, hồn người chết sẽ quẩn quanh, không thể siêu thoát (!?). Thực ra, xưa quy định trong những ngày để tang cha mẹ, người con trưởng không được phép đi xa, thường gọi là “cư tang” (居喪, ở nhà chịu tang) nếu thắp hương vòng, có thể ra khỏi nhà suốt ngày nên chỉ thắp hương nén. Trước khi đi ngủ, thay hương nén bằng hương sào (que hương lớn và dài hơn, có thể cháy trong  4, 5 giờ, đủ qua đêm).

Cổ nhân cho rằng, người mới chết, chưa sạch sẽ nên chưa thể đưa lên bản thờ chung mà đợi sau ngày Tốt khốc có nơi sau giỗ Đại tường hay sau khi Cải táng. Việc này là do đợi thời gian, cùng với sự mất đi của hình hài, những lời thị phi của thiên hạ về người mất đã phai nhạt thì họ mới được gia nhập thế giới thiêng liêng, xứng với các bậc tiên hiền, trở thành đối tượng được lớp cháu con ngưỡng vọng, tôn vinh, sống trong tâm linh các thế hệ sau. 

Thờ cúng vong linh cũng giống như đang sống, cũng là để thoả nguyện tâm linh, “Lấy câu vận mệnh khuây dần nhớ thương”.

Trong các Lễ, công việc trên thì trừ ngày làm lễ An táng và ngày làm lễ Trừ phục, Cải táng cần chọn ngày lành còn Lễ Chung thất, Tốt khốc, Tiều tường, Ðại tường, Kị nhật cứ theo đúng ngày mà làm. Khi đó con cháu ở xa nhớ ngày về làm lễ, thân nhân ở chỗ khác sắm sửa lễ đúng ngày tới dự. Lưu ý tang tế theo ngày định sẵn nên thân bằng, cố hữu ai lưu luyến đến thăm viếng, không đợi mời như lễ mừng, lễ cưới và không chuỵện “Hữu thỉnh hữu lai, vô thỉnh bất đáo” (有請有來無請不到, mời thì đến, không thì thôi) được. Ngoài ra, con thứ, con gái, cháu phải đến từ ngày hôm trước để “góp giỗ” trong buổi Tiên thường 先嘗.

2. Cúng cơm hằng ngày:

Dân gian cho rằng, con người sau khi chết, linh hồn mà Phật giáo gọi là thần thức (thân trung ấm) hầu hết trải qua giai đoạn trung gian trong khoảng 49 ngày để tìm cảnh giới tái sinh. Khi chưa tái sinh thì hàng ngày thân nhân dâng cúng cơm nước thần thức đều được hưởng mùi vị mà chữ là “xúc thực”. Trong khi người chết mới xuống âm phủ cũng như người mới ra ở riêng, chưa có vốn làm ăn lại không quen biết ai, chưa có lương thực. Hơn nữa, trong gia đình Việt, bữa cơm là giờ phút đầm ấm, hạnh phúc và nếu có người về muộn, mọi người cũng cố chờ. Nay, bỗng nhiên nhà có người đi xa không bao giờ trở lại nên hình thành tục cúng cơm nước hàng ngày cho người chết trong vòng 49 (100) ngày để họ được no đủ, đặc biệt vào những ngày cúng tuần thường trang trọng hơn.

Sau 7 tuần, vong hồn người mất đã tái sinh vào một cảnh giới trong lục đạo luân hồi (H: 六道輪迴, A: Six ways of Karma, P: Six voies de Karma) gồm 3 đường lành (trời, thần, người) và 3 đường dữ (thú vật, ma đói, địa ngục) tùy nghiệp lực từng người[2]. Khi đó chỉ có người tái sinh vào loài quỷ thần mới thọ dụng các thực phẩm do con người dâng cúng. Nhưng chúng ta là người trần mắt thịt nên không biết được thân nhân của mình sau khi chết tái sinh về cõi nào. Do vậy, thể hiện tấm lòng thành của con cháu đối với người đã khuất nên sau 49 ngày (có nơi 100 ngày) không cúng cơm nước hằng ngày như trước đây nhưng vào các ngày lễ tiếp theo như tiểu tường, đại tường hay ngày kỵ giỗ hàng năm thì thân nhân cần phải làm mâm cơm cúng giỗ.

Việc sắm cỗ bàn cần nhớ “lễ bạc nhưng lòng thành”, tưởng niệm về người đã khuất trong tinh thần tri ân và đền ân.

3. Mâm cỗ Cúng:

Trong việc thờ cúng người mới mất bao giờ cũng có mâm cúng gia tiên. Ngày xưa, quanh năm dưa muối chỉ dịp giỗ tết mâm cơm mới có nhiều thịt cá. Lễ phẩm cúng giỗ biểu trưng cho tấm lòng hiếu thuận của con cháu, lễ bạc mà lòng thành 禮薄心誠 là quan trọng nhưng ngoài hoa, trái, hương, đèn, chén nước, đĩa trầu cau thì nên có mâm cỗ.

Cỗ ngày Tết thường có bánh chưng, bánh dầy, ...là những món để lâu vì không họp chợ nghỉ tết và những món ăn kèm thịt mỡ như dưa hành, hành cuốn, cá kho, thịt đông…Còn cỗ ngày giỗ thường đông người tham gia, là dịp các con gái, con dâu trổ tài nấu nướng vì thế mỗi gia đình hay họ tộc có những khác lạ riêng hoặc cách nấu khác nhau, từ đó các món ăn rất nhiều. Đặc biệt là trong cỗ ngày giỗ thường có những món mà người chết khi sinh tiền rất ưa thích. Vì những người thân muốn tưởng nhớ đến người đã khuất. Có khi chỉ món thường ngày hay làm như canh bánh đa, đậu phụ nhồi thịt, rau luộc, cá kho…

Thường cỗ giỗ, trước hết có một con gà trống chưa đạp mái, xếp cánh tiên, luộc chín, sau khi cúng sẽ xem chân gà để đoán điềm hay dở. Có nhà chặt ra thành đĩa để cúng chứ không cúng gà luộc để nguyên con. Dùng Gà làm lễ vật bởi Gà là con vật thân thiện, được thuần hóa từ thời con người còn “ăn hang ở lỗ” nên có thể thay mặt chủ nhân đi “hầu” đối tượng cúng. Mặt khác, trong tín ngưỡng dân gian của người Việt cổ thì Mặt Trời là đấng Thiêng liêng có quyền năng tối thượng đem lại ánh sáng, sự sống cho nhân gian và chúng sinh mà Gà Trống lại có quyền năng “đánh thức” ông Mặt Trời dậy nên Gà Trống được coi trọng cũng như Con Cóc được tin là có quyền “nghiến răng” gọi trời mưa!

Chú ý:

- Không cho mâm cơm đặt trực tiếp lên ban thờ hay dưới đất mà cần phải có một cái bàn thấp hơn ban thờ 50 phân.

- Trong mâm cơm cần có đầy đủ các móm luộc, sào , rau, thịt, canh, 5 bát cơm kèm 5 đôi đũa (xưa các cụ ngồi cỗ 5), đĩa muối, đĩa trà..... tùy tâm từng nhà.

- Không được nếm hay động miệng vào thức ăn khi chưa thắp hương. Bao giờ thắp hương xong mới được ăn.

- Không bao giờ dùng xôi đỗ đen hay các món canh cua, riêu ốc.

4. Mâm cúng cho người mới mất :

Việc cúng cơm trong vòng 100 ngày sau mất chữ là “Triêu tịch diện” 朝夕面. Khi cúng vong cần có ba bát cơm để ngang nhau: bát ở giữa đơm đầy để một đôi đũa (cúng cho hương linh mới chết), còn 2 bát cơm 2 bên (cúng tả mạng thần quang và hữu mạng thần quang), thì chỉ để mỗi bát 1 chiếc đũa (để các cô hồn không tranh cướp thức ăn hương linh mới mất).

Phổ biến các dịp kị nhật có thể là:  1 bát cơm lồng chắc vì thế mới có tên cúng giỗ là “cúng cơm”, 1 quả trứng gà luộc bóc vỏ dẹt ra trên đĩa với một ít muối trắng, 1 bát canh (có thìa), 1 đĩa thức ăn mặn hay món mà sinh thời người đó ưa, 1 cái bát, 1 đôi đũa,  Mấy lát gừng (9 lát cho nữ, 7 lát cho nam), một chén nước lã, đặt lên bàn thờ rồi thắp hương, đặt đôi đũa vào giữa bát cơm. Nhà nghèo không có trứng cũng không sao nhưng phải đầy đủ cơm, muối và chén nước.

5. Khấn cúng:

Nghi thức (H: 儀式, A: The protocol, P: Le protocole) là cách thức làm lễ cho đúng phép trong thờ cúng tuy không quá cầu kỳ. Trong đó đáng chú ý là ngày Tiên thường, Tiểu tường, Đại tường, Chính kị, các vấn đề về Gửi giỗ, Phẩm vật, Văn khấn, Hóa vàng.

Khi có thầy thì tiến hành theo nghi thức của thầy pháp.

Nếu không có thấy thì: rót rượu, chắp tay khấn, gọi đầy đủ tên tuổi, quê quán của người chết mời về ăn cơm, rót nước.

6. Văn khấn CÚNG CƠM HẰNG NGÀY

Nam mô A di đà Phật (3 lần)

- Con lạy Chín phương Trời, Năm phương Đất, Chư phật mười phương;

- Con lạy Đức Đương cảnh Thành hoàng chư vị Đại vương;

- Con kính lạy ngài Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân xứ ...;

- Con kính lạy:

Cao tằng tổ khảo (kỵ nội) ...., Tổ tỉ : ....;

Tằng tổ khảo (cụ nội) .....; Tổ tỉ  .....;

Tổ khảo (ông nội) .....; .....,

Hiển khảo (bố) ......

Hôm nay là thứ ...ngày…. tháng ……. năm 201..

Con trai là ..... hiện ở ....,

thay mặt mẫu thân các chị, em cùng con cháu nội ngoại kính lạy.

Nay nhân cúng cơm trong trăm ngày theo nghi lễ cổ truyền.

Kính dâng lễ mọn biểu lộ lòng thành.

Trước linh vị của: Hiển khảo .... chân linh.

Xin kính cẩn trình thưa rằng:

Than ôi! Thương nhớ Phụ thân, bỏ về cõi thọ

Gót thừa vân, nghĩ đã xa khơi;

Lòng ái nhật, nghĩ càng tủi hổ.

Lưng cơm bát canh, đĩa xào, tỏ dạ kính thành;

Sớm rượu trưa trà, đạo thần hôn, giữ lòng ái mộ.

Ngậm ngùi, hồn phách biết về đâu;

Tưởng tượng bóng hình còn mãi đó.

Ôi! Thương ôi!

Chúng con lễ bạc tâm thành, cúi xin được phù hộ độ trì.

Nam mô a di Đà Phật (3 lần)

 - Lương Đức Mến (ST và BS, dùng trong gia tộc)-

---

[1] Mười ông Vua cái quản 10 Điện ở địa ngục gồm: 1.Tần Quảng Vương (điều khiển sức khỏe, sinh tử và quản lý việc u minh, cát hung); 2. Sở Giang Vương (trông coi địa ngục Hoạt Đại, trừng trị những người khi tại thế từng gian dâm, sát sinh); 3. Tống Đế Vương (quản Hắc Thằng Đại Địa, trừng trị những người khi tại thế  hay ngỗ ngược, hỗn láo với bề trên, xúi bẩy kiện tụng, gây sự bất hòa,...); 4. Ngũ Quan Vương (quản địa ngục Hợp Đại, trị những người khi tại thế chuyên trốn nộp tô, thuế cho nhà nước, mua gian bán lận...); 5. Diêm La Vương (quản đại địa ngục Khiếu Hoán, trị kẻ từng gây tai ương trên trần thế); 6. Biện Thành Vương (quản Khiếu Hoán và thành Uổng Tử, rèn những người lúc sống oán trời trách đất, cứ khóc lóc, trộm cắp, đầu cơ tích trữ...); 7. Thái Sơn Vương (quản địa ngục Nhiệt Não, trị người khi sống trên trần gian đào mồ, trộm mả, lấy hài cốt để làm thuốc, rời bỏ người thân thích...); 8. Đô Thị Vương (quản đại địa ngục Đại Nhiệt Não, trừng phạt kẻ sống trên trần gian bất hiếu khiến cha mẹ đẻ, cha mẹ chồng, cha mẹ vợ phải buồn phiền, bực tức...); 9. Bình Đẳng Vương (quản Thiết Võng A Tỳ và thành Phong Đô, tra tấn kẻ từng giết người, đốt nhà, bị chém nơi pháp trường...); 10. Chuyển Luân Vương (nắm các điện mà giải đến nơi quỷ hồn để làm rõ thiện ác, quyết định đẳng cấp, rồi cho lên đầu thai).

[2] Người ta bao giờ cũng không lọt khỏi Lục đạo ấy. Khi thì  đầu thai làm người, khi có công đức thì được làm Thần, rồi khi phạm tội thì sa vào Địa ngục hay Ngạ quỉ, súc sinh. Sáu hạng ấy cứ luân chuyển trong sáu cảnh, gặp vui sướng thì ít, gặp đau khổ thì nhiều, vì họ còn vô minh, chưa tỉnh ngộ, nên mới gọi sáu hạng ấy là Lục phàm.