Tìm về THÁNG CHẠP VÀ DANH XƯNG CỦA NÓ

Sáng nay, trong lúc đang “giao lưu” bỗng có “cụ” nói “ngày kia đã sang Chạp rồi !”. Cả lũ ngừng “dô” và cùng cảm thấy: “nhanh thật” !

Tháng là khoảng thời gian xấp xỉ một vòng quay của Mặt Trăng xung quanh Trái Đất nên tháng được hiểu theo nghĩa là tuần trăng 月. Trong lịch âm ngày đầu tháng (Nguyệt cát 月吉) là ngày Sóc (朔, không trăng); ngày giữa tháng trăng tròn là ngày Vọng 望, ngày cuối tháng là Nguyệt tận 月盡. Trong lịch cũ tháng 30 ngày (đại tận 大盡) gọi là Nguyệt đại 月大, tháng 29 ngày (tiểu tận 小盡) gọi là Nguyệt tiểu 月小.

Về tên gọi tháng: cổ nhân lấy Thập nhị chi 十二地支 (Tý 子 (1), Sửu 丑 (2), Dần 寅 (3) , 卯 Mão  (4), Thìn 辰 (5), Tỵ 巳 (6), Ngọ 午 (7), Mùi 未 (8), Thân 申 (9), Dậu 酉 (10), Tuất 戌 (11), Hợi 亥 (12)) ghép vào 12 tháng trong năm và mỗi tháng đó ứng với một con vật: Chuột 鼠, Trâu 牛, Hổ 虎, Mèo 兔, Rồng 龍, Rắn 蛇, Ngựa 馬, Dê 羊, Khỉ 猴, Gà 雞, Chó 狗, Lợn 豬. Nhưng không bắt đầu từ tháng Giêng (tháng thứ Nhất, theo lịch Kiến Dần là tháng Dần cầm tinh con Hổ), mà thông thường lấy tháng có tiết Đông Chí (冬至, tức tháng 11 âm lịch 十一月) ghép với Tí coi đó là tháng mở đầu một tuế thành ra tháng thứ 11 âm còn gọi là tháng: 仲冬 (Trọng Đông),  暢月(Sướng Nguyệt), 中冬 (Trung Đông) 雪月, (Tuyết Nguyệt) 寒月(Hàn Nguyệt), 龍潛月(Long tiềm Nguyệt).

Tháng liền sau đó là tháng cuối của năm âm lịch, tức Tháng Chạp còn gọi là “tháng củ mật” là cách gọi riêng, chỉ tháng cuối cùng của năm âm lịch (陰曆, lunar calendar/ Le calendrier lunaire) mà thực chất là Âm Dương lịch (陰陽合歷, Lunisolar calendar) này được áp dụng bởi Âm lịch phối theo Dương lịch (陽曆, The sun calendar/Le calendrier solaire) từ thời Minh (明朝, 1368 – 1644) và hoàn chỉnh như ngày nay dưới triều Thanh (清朝, 1644 - 1911).  Nó chính là tháng thứ mười hai (12) đối với các năm âm lịch thường hoặc tháng thứ mười ba (13) trong những năm âm lịch nhuận và luôn luôn diễn ra sau ngày đông chí.

Cổ nhân xưa gọi tháng 12 âm lịch là tháng Quý đông (季冬, tháng cuối mùa đông), nhưng còn một cái tên khác là “Lạp nguyệt” 臘月. Chữ “lạp” 臘  thuộc bộ: nhục 肉 mã U+81D8 có nghĩa là Thức ăn muối hong khô, thịt cá ướp muối; 臘肉 Thịt muối hong khô; 臘魚 Cá muối hong khô. Mà xa xưa, người ta ướp thịt vào dịp mùa đông để dành ăn quanh năm. Nói đến chữ “lạp” người vùng cao phía Bắc không thể không biết đến món “Lạp xường” mà Hán tự viết bằng chữ 臘長, tức thịt bbăm nhuyễn dồi vào lòng non. Vì vậy gọi luôn tháng đó là lạp nguyệt 臘月 đồng thời việc cuối năm tế tất niên gọi là đại lạp 大臘 , nhất là vào tháng đó là dịp nhà vua nghỉ ngơi săn bắn. Khi nhắc tới chữ “lạp” tức là nói tới việc đi “lạp mả”, thăm nom, sửa dọn phần mộ tổ tiên (vào dịp Tết ông Công ông Táo 23/Chạp hay ngày Trừ tịch 30/Chạp) để chuẩn bị đón Tết Nguyên đán.

Lạp nguyệt 臘月: Tháng chạp (十二月, thập nhị nguyệt Tháng Sửu = tháng mười hai là tháng rét đậm với đại hàn 大寒, tiểu hàn 小寒 cây cỏ tàn lụi nên trâu ăn không đủ lại còn phải kéo cày nữa nên sinh bệnh mà chết; mầm cây nảy trong đất, trạng thái cong queo, đang chờ đội đất để mọc lên. Nó còn gọi là tháng Quý đông 季冬, Tàn đông 殘冬, Băng nguyệt 冰月, Mộ đông暮冬, Sửu chi nguyệt 丑之月. Riêng ngày “Mồng tám tháng chạp” là  Lạp bát 腊八, “30 tháng chạp” là Trừ tịch 除夕.

-Lương Đức Mến, 21/12/2022-