HẠ CHÍ, thảo nào nóng thế

Hôm nay, 21/6/2022 (thứ Ba ngày 23/5/ Nhâm Dần) là ngày Hạ Chí. Mấy “SV nhí năm 4 sang 5” hỏi ông: sao nóng thế ?. Vận dụng mọi hiểu biết Đông-Tây, Kim-Cổ tích lũy được, ông diễn giải tóm lược chung như vầy:

Từ xửa từ xưa, cổ nhân quan sát thấy hằng ngày trong Thái dương hệ bao la nổi lên có 3 Tinh tú mà con người “gần gũi” nhất là Mặt Trời (H: 太陽, A: Sun, P: Soleil), Mặt Trăng (H: 月球, A: Moon, P: Lune) và Trái Đất (H: 地球, A: Earth, P: Terre).

Từ quan sát đó và qua tích lũy kinh nghiệm, từ quan sát thấy ban ngày là có mặt trời (chữ Hán ghi là “nhật” 日) còn ban đêm thì không có ánh mặt trời nhưng có mặt Trăng (chữ Hán ghi bằng chữ “dạ” 夜). Nhưng lại thấy có đêm có trăng, đêm không trăng (Sóc, 朔), trăng tròn (Vọng, 望) trăng khuyết hình thành nên khái niệm tháng (Nguyệt, 月).

Trải nhiều đời cổ nhân thấy trong một chu kỳ có 2 mốc thời gian ngày và đêm dài bằng nhau, cách nhau khoảng 180 ngày và mốc thời gian có ngày dài nhất, mốc có đêm dài nhất, tổng chu kỳ khoảng 360 ngày. Nhiều ngày, tháng chung một đặc trưng thời tiết hình thành nên mùa (Quý, 季), các mùa hợp thành năm (Niên,年).

Như thế, mùa là sự phân chia của năm, dưới mùa là tháng, dưới nữa là ngày. Nói chung dựa trên sự thay đổi chung nhất theo chu kỳ của thời tiết. Trong các khu vực ôn đới và vùng cực nói chung có bốn mùa là: mùa xuân, mùa hạ (hay mùa hè), mùa thu, mùa đông và độ dài ngày/đêm từng mùa khác nhau bởi thời lượng chiếu của ánh sáng mặt trời tại các thời điểm này không như nhau.

Ngày nay, bất cứ một học sinh phổ thông nào cũng biết:

Trái Đất chuyển động quanh Mặt Trời theo hướng từ Tây sang Đông trên quỹ đạo có hình elíp gần tròn hết 365 ngày và 6 giờ, đó là một năm dương lịch, tròn số là 365 ngày và 4 năm sẽ có một năm nhuận thành 366 ngày.

- Đồng thời nó tự xoay quanh trục tạo chu kỳ “ngày-đêm” và ta thấy “mặt trời mọc ở đằng Đông, lặn ở đằng Tây”.

- Trong khi chuyển động trên quỹ đạo quanh Mặt trời, trục Trái Đất không vuông góc với mặt phẳng quỹ đạo mà lúc nào cũng giữ nguyên độ nghiêng nên đó là chuyển động tịnh tiến. Trong kỷ nguyên hiện tại, độ nghiêng đó khoảng 23.439 độ.

- Trong quá trình đó còn có việc Mặt Trăng quanh quanh Trái đất, tạo chu kỳ “trăng tròn-trăng khuyết” khoảng 29.5 ngày.

Như vậy, thực tế có 3 chu kỳ: Trái đất quay quanh Mặt Trời (365, 25 ngày), Mặt Trăng quay quanh Trái Đất (29,5-30 ngày), Trái Đất tự xoay quanh trục của nó (1 ngày đêm) nhưng 3 con số này không phải bội số của nhau hình thành nên cách tính lịch khác nhau.

 Dù theo lịch nào thì, lúc nửa cầu Bắc, lúc nửa cầu Nam ngả về phía Mặt Trời thì khí hậu Trái Đất nóng và ngược lại, sinh ra các mùa. Việc chia mùa có thể theo truyền thống Á Đông, theo mốc Thiên văn hay theo Khí tượng. Nhưng tựu trung lại là:

- Nửa cầu hướng về phía Mặt Trời nhận được nhiều ánh sáng là mùa nóng;

- Nửa cầu chếch xa mặt trời nhận được ít ánh sáng là mùa lạnh và chúng đối lập nhau ở 2 nửa cầu trong một năm.

- Giữa mùa nóng, mùa lạnh là mùa trung gian nên một năm có 4 mùa: Xuân, Hạ, Thu, Đông.

Trên Trái Đất, ngoài việc mật độ tia tới cao hay thấp thì sự tán xạ ánh sáng trong khí quyển là lớn hơn khi nó chiếu tới với một góc nhỏ.  Sự dao động về thời tiết theo mùa còn phụ thuộc vào các yếu tố như sự gần với các đại dương hay các khu vực có chứa nhiều nước, các dòng hải lưu trong các đại dương này, các hiện tượng như El Niño/ENSO và các hiện tượng có chu kỳ khác nữa của đại dương, cũng như là hướng gió chủ đạo.

Hiện tượng 1 năm có 4 mùa xảy ra ở các vùng ôn đới, mà rõ rệt nhất là khu vực trên đường Hạ chí (the tropic of Cancer, Chí tuyến Bắc 北回归线  song song với đường Xích đạo và nằm ở vĩ tuyến 23° 26' 22" bắc) và Đông chí tuyến (Tropic of Capricorn, Chí tuyến Nam 南回归线 nằm song song với đường Xích đạo tại vĩ tuyến 23° 26' 22" nam). Những vùng ở đường xích đạo 赤道 (Equator) thay đổi không nhiều nên chỉ có 2 mùa: mùa mưa và mùa nắng. Tren cơ sở đó, Nông lịch chia ra 24 Tiết khí.

Tiết khí (節氣, Minor Solar Terms) là 24 điểm đặc biệt trên quỹ đạo của Trái Đất xung quanh Mặt Trời, mỗi điểm cách nhau 15°. Vì quỹ đạo của Trái Đất là một hình elíp rất gần với hình tròn chứ không phải là một hình tròn nên vận tốc di chuyển của Trái Đất trên quỹ đạo xung quanh Mặt Trời không phải là một hằng số. Do đó khoảng cách tính theo thời gian giữa các tiết khí không phải là con số cố định.

Trong phép làm lịch, các nhà làm lịch đã làm tròn thời điểm bắt đầu của mỗi tiết khí vào đầu ngày mà tiết khí đó bắt đầu. Nên khoảng cách giữa hai tiết khí kề nhau sẽ ở trong khoảng 14-16 ngày, bằng 1/24 của quỹ đạo năm. Đ đó là các thời điểm mà kinh độ mặt trời có các giá trị 0°, 15°, 30°, 45°, 60°, ..., 345.

Thời tiết đầu tháng gọi là Tiết khí (Minor Solar Terms), giữa tháng là Trung khí  (Major Solar Term) nó phản ánh sự thay đổi của 4 mùa (như Lập Xuân, ), sự biến đổi của khí hậu (Tiểu thử,), sự công việc của nhà nông (Kinh trập, )…Trong đó, bốn đỉnh điểm của quỹ đạo ở vào bốn tiết khí phân mùa là Đông chí, Hạ chí, Xuân phân, Thu phân, các tiết khí khác ở vào các cung đoạn mà khí hậu có những điểm diễn biến đặc thù  tên gọi của các tiết khí lấy theo tính chất đặc điểm của khí hậu mùa tiết để gọi.

Muốn hiểu rõ về những từ này trước hết hiểu về Điểm chí (H: 至點, A: Solstice, P: Solstice). Từ “chí” (solstice) có nguồn gốc từ từ  tiếng Latin “sol”, nghĩa là Sun (Mặt Trời) và sistere (dừng lại hoặc đứng yên). Đấy là điểm xảy ra khi Mặt Trời đạt tới vị trí cách xa xích đạo nhất (± 23°27′) khi chiếu lên nền trời (xích đạo của thiên cầu). Khoảng cách góc này chính bằng độ nghiêng trục quay của Trái Đất 23°27′ so với mặt phẳng quỹ đạo (mặt phẳng hoàng đạo).

Một năm có 4 “chí”, là các điểm diễn ra hay bắt đầu các tiết Xuân phân (H: 春 分, A: vernal equinox, vào ngày 21/03), Hạ chí (H: 夏 至, A: summer solstice, vào 21/6, cố định năm nhuận + 01 ngày), Thu phân (H: 秋分, A: autumnal equinox, vào 21/9), Đông chí (H: 冬至, A: winter solstice, vào 21/12)  đối với Bắc bán cầu.

Hạ chí (H: 夏至, A: Summer solstice, P: Solstice d'été) là một tiết trong mùa hạ có ngày dài nhất và đêm ngắn nhất; trái với Đông chí, có ngày ngắn nhất và đêm dài nhất. Trong Hán ngữ thì “chí”至 nghĩa là “rất, lắm, tột bực” còn “hạ” 夏 chỉ mùa hạ hay mùa hè. Do vậy đây là tiết khí khởi đầu từ điểm giữa của mùa hè, nó là một trong hai mươi tư tiết khí trong nông lịch. tiết hạ chí là khoảng thời gian bắt đầu từ khoảng ngày 21 hay 22 tháng 6 khi kết thúc tiết mang chủng và kết thúc vào khoảng ngày 7 hay 8 tháng 7 trong lịch Gregory theo các múi giờ Đông Á khi tiết tiểu thử bắt đầu. Khoảng thời gian này liên quan đến vị trí của hành tinh trên quỹ đạo quanh Mặt Trời. Nó là lúc kinh độ Mặt Trời bằng 90 độ. Khi đó, Bắc bán cầu nghiêng hẳn về phía Mặt Trời nên lượng ánh sáng ở đây nhận được sẽ rất nhiều. Dẫn đến việc thời gian ban ngày trong tiết khí này sẽ lớn nhất trong năm. Thậm chí thời gian ban ngày này có thể dài đến mức một số thành phố ở Bắc Âu còn có hiện tượng “đêm trắng”. Tức là không hề xuất hiện ban đêm. Ngày Hạ chí cũng là ngày có hoàng hôn lâu nhất trong năm. Vì vậy dân gian ta có câu “Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng, Ngày tháng mười chưa cười đã tối”. Điều này tương ứng là bắt đầu mùa đông ở Nam bán cầu, là thời điểm gọi là Đông chí (H: 冬至, A: The winter solstice, P: Le solstice d'hiver) ở vùng đó.

Khi đó, toàn bộ khu vực các vùng trên đường Hạ chí tuyến hứng trọn những tia nắng mặt trời chiếu thẳng góc với mặt đất (Vertical Ray), làm cho khí hậu các vùng này trở nên nóng bức. Đó là những tháng mùa hạ và do mặt trời gần như trực diện trên đỉnh đầu, nên một vòng xoay trái đất sẽ có phần lộ ra mặt trời lớn (cung xoay hướng ra mặt trời lớn) hơn phần khuất, nên ngày cũng dài hơn đêm. Đồng thời, Trái đất nằm xa Mặt trời hơn nên có sự thay đổi về khoảng cách từ Trái đất đến Mặt trời. Khoảng cách này chênh lệch tới 5 triệu km và làm bức xạ nhiệt của Trái đất nhận được nhiều hơn các ngày bình thường 7%.

Ai cũng biết rằng 21/06 là ngày Hạ chí, tuy nhiên nó có thể xảy ra bất cứ thời điểm nào trong khoảng 21 đến 22 tháng 6. Hạ chí rơi vào ngày 22 tháng 6 tính theo giờ Quốc tế khá hiếm – lần cuối Hạ chí rơi vào ngày này là năm 1975 (giờ Quốc tế), và sẽ không có ngày Hạ chí 22/06 nào cho tới năm 2203 !.

Từ những hiểu biết trên và qua thực tiễn đúc kết nhân loại thấy rõ rằng: ngày Hạ Chí có đặc điểm là: Mặt trời dường như đứng yên; Trái đất xa Mặt trời nhất (Aphelion); Nó không dành riêng cho Trái đất (Hạ chí của sao Hỏa xảy ra sau Trái đất vài ngày và với sao Thiên Vương, Hạ chí diễn ra 84 năm/lần); Nó không phải là ngày nóng nhất năm bởi  ngày nóng nhất trong năm ở bán cầu Bắc sẽ rơi vào tháng 7 hoặc tháng 8 khi các đại dương và lục địa nóng lên, cho phép nhiệt độ tăng cao hơn. Hiện tượng này được gọi là sự “trễ mùa”. Chính vì vậy mà ngày này có Thời tiết nóng bức, là ngày dài nhất trong năm, Vạn vật sinh trưởng và Con người dễ mắc bệnh.

Tóm lại: Hạ chí là thời điểm bắt đầu mùa hạ trong năm, đồng thời diễn ra sự biến đổi của khí hậu và thay đổi của phong thủy. Do thời điểm này, dịch bệnh dễ dàng phát triển, nhất là trong khi dịch Covid-19 chưa dập tắt hẳn nên cần chủ động phòng tránh để bảo đảm sức khỏe cho bản thân và gia đình.

-Lương Đức Mến, Hạ chí 2022-