Ngày TAM NƯƠNG và việc kiêng kị

Dân gian cho rằng ngày tam nương 三娘日 là những ngày rất xấu, đại kị khi khởi sự làm một việc quan trọng, như: khai trương, xuất hành, cưới hỏi, sửa chữa hay cất nhà,....

Theo nguyên nghĩa, “tam nương” là “ba người đàn bà” và được gán cho ba “tuyệt thế giai nhân” thời Cổ đại bên Trung Hoa, là Muội Hỉ 妺喜, Đát Kỷ 妲己 và Bao Tự 褒姒 là nguyên nhân làm sụp đổ ba triều đại trước đế chế bên Trung Hoa là: Hạ (夏,2205–1767 tCn), Thương (商, 1766–1122 tCn) và Tây Chu (西周,Zhou, 1122–771 tCn).

1. Ba tuyệt sắc làm đổ nước khuynh thành

1. Muội Hỉ 妺喜 vốn là mĩ nhân người nước Hữu Thi 有施- một chư hầu của nhà Hạ. Khi Hạ Kiệt 夏桀[1] (tức Lý Quý 履癸, 1818 – 1767 tCn) đánh nước Hữu Thi, nước Hữu Thi không chống nổi dâng Muội Hỉ và xin Hạ Kiệt lui quân. Hạ Kiệt được nàng Muội Hỉ bèn tha cho nước Hữu Thi. Muội Hỷ có sắc đẹp tuyệt trần nên được Hạ Kiệt sủng ái, ngày đêm đắm chìm trong tửu sắc, quên việc chính sự quốc gia. Muội Hỷ xúi giục nhà vua làm những điều tàn ác. Trong đó có việc xây cung điện nguy nga và lộng lẫy, bên ngoài có đài cao ở bằng ngọc trắng gọi là “Dao đài” 姚台 để Muội Hỷ ngồi ngắm cảnh. Đồng thời lập “Tửu trì” (酒池, ao rượu) rộng lớn đến mức có thể đi thuyền ngắm cảnh. Trên bờ làm bằng bã rượu có 3000 trai gái theo tiếng trống nhoài mình xuống theo tư thế trâu uống nước, chân chổng lên trời, thò cổ chúc đầu xuống ao để uống rượu. …Khiến cho lòng dân càng ngày càng oán thán.

Sau này, đất Manh Sơn bắt chước Hữu Thi, dâng 2 người con gái đẹp là Uyển và Viêm để xin Hạ lui quân. Hạ Kiệt bằng lòng nhận mĩ nữ và không đánh chiếm Manh Sơn nữa. Từ đó Hạ Kiệt quay sang sủng ái hai người con gái này và lạnh nhạt với Muội Hỷ. Điều đó làm cho Muội Hỉ oán Hạ Kiệt.

Trong khi đó Thành Thang 成湯[2] nước Thương ngày càng lớn mạnh. Thương Thang sai hữu tướng Y Doãn 伊尹 đến kinh đô nhà Hạ trá hàng. Y Doãn đã lợi dụng và khai thác sự hờn oán của Muội Hỉ đối với Kiệt, nhận được nhiều tin tức về nội tình triều đình nhà Hạ. Sau khi đạt được mục đích, Y Doãn trở lại giúp Thành Thang. Theo kế sách của Y Doãn,Thành Thang tìm cách liên minh với các bộ tộc, tạo vây cánh và mang quân đánh diệt các nước chư hầu thân với Hạ rồi đánh bại Hạ Kiệt trong trận quyết định ở Minh Điều vào năm 1761 tCn. Hạ Kiệt và Muội Hỷ bị đuổi đến vùng biên giới hoang vu Nam Sào. Chẳng bao lâu sau, Hạ Kiệt và Muội Hỉ một thời xa hoa, tàn bạo đã chết trong sự cơ cực.

Vì vậy, sắc đẹp yêu mị của Muội Hỉ được sử sách xưng là “Thiên cổ đệ nhất Hồ ly tinh” 千古第一狐狸精.

2. Đát Kỷ (người Việt quen gọi Đắc Kỷ) 妲己 là một nhân vật trong huyền sử Trung Quốc. Theo đó, Đát Kỷ là con cáo cái thành tinh (狐狸精, hồ ly tinh), có phép hóa ra mỹ nhân và trước khi làm cung phi cho Trụ Vương (紂王,ở ngôi từ 1154 - 1123 tCn hoặc 1075- 1046 tCn)[3] đã từng bị đày ở lãnh cung. Sau được Trụ vương đưa về cung và rất cưng chiều. Đát Kỷ cùng Trụ Vương tạo ra “nhục lâm” 肉林, là 1 cánh rừng mà trên các cành cây treo đầy thịt đã chế biến, đi dưới cánh rừng ấy có 3000 người “trâu uống rượu” ở “tửu trì” theo nhịp trống. Đặc biệt số này một nửa là nam, một nửa là nữ đều khỏa thân, đuổi nhau vừa ăn thịt treo trên cây, vừa uống rượu ở tửu trì, lại vừa từng đôi làm tình với nhau. Trụ Vương và Đát Kỷ vừa uống rượu vừa thưởng thức, có khi còn chạy lại gần xem cho đã. Trụ Vương còn xây cung: “Lộc Đài” 琭台 vuông mỗi chiều 3 dặm, cao ngàn thước, qui mô lớn chưa từng thấy, phải hàng vạn thợ xây trong 7 năm mới xong.

Đại thần trong triều bấy giờ bị tàn sát vô tội vạ, nhiều người rất căm giận. Tây Bá Cơ Xương (西伯姬昌, 1090 – 1050 tCn) giả cách quy phục rồi ngầm tập hợp lực lượng chống lại. Khi Cơ Xương mất, con là Cơ Phát 姬發 lên ngôi, được sự phò tá của thừa tướng Khương Tử Nha 姜仔呀[4] mang quân đi đánh Thương. Do Trụ vương mất lòng người, các chư hầu ủng hộ Cơ Phát. Tại trận quyết định ở Mục Dã, quân Cơ Phát dù ít hơn vẫn đại thắng quân Thương. Tướng sĩ của Trụ vương trở giáo hàng Cơ Phát. Kinh đô Triều Ca thất thủ, Trụ Vương bèn mặc áo dát ngọc leo lên “Lộc Đài”, châm lửa tự thiêu, Đát Kỷ cũng tự thắt cổ chết.

Cơ Phát lên làm vua, lập ra nhà Chu, tức là Chu Vũ Vương (周武王, trị vì: 1134 – 1116 tCn hoặc 1046 – 1043 tCn hoặc 1027- 1025 tCn).

3. Bao Tự  (褒姒, ?-771 tCn) tương truyền là đứa trẻ sinh ra từ dãi Rồng được vợ chồng người nước Bao đem về nuôi. Sau được Bao Quýnh dâng cho vua Chu U Vương (周幽王, trị vì: 781 – 771 tCn)[5] để chuộc tội vào năm 779 tCn. Vua rất mê Bao Tự và nàng sinh được con trai là Cơ Bá Phục. Mặc dù Chu U Vương đã có hoàng hậu họ Thân, sinh được thái tử Nghi Cữu 姬宜臼 nhưng do sủng ái Bao Tự, U vương muốn phế bỏ Thân Hậu và Thái tử Nghi Cữu để lập Bao Tự là Hậu và Bá Phục là Thái tử.

Tuy ở ngôi tột đỉnh nhưng Bao Hậu rất ít khi cười. U vương tìm mọi cách để làm Bao Tự cười nhưng đều không thành. Theo lời Quắc công Thạch Phủ, Chu U vương sai đốt lửa cho chư hầu mang quân đến để cho Bao Tự cười. U vương làm theo. Việc này nhà thơ Lý Bạch (李白,701- 762) viết: “Mỹ nhân nhất tiếu hoán thiên kim” (Ngàn vàng đổi lấy một nụ cười người đẹp). Quân chư hầu mấy nước lân cận trông thấy các cột lửa cháy, ngỡ là có giặc bèn mang quân ứng cứu. Đến kinh thành, thấy mọi người vẫn đi lại bình thường, không có giặc giã gì, các chư hầu ngơ ngác nhìn nhau. Bao Tự ở trên đài trông thấy bật tiếng cười lớn làm U vương vô cùng vui. Xong U vương lệnh cho các trấn chư hầu rút quân về vì không có giặc. Từ lần Bao Tự cười, U vương rất mừng, lại sai đốt lửa phong đài lần nữa và các chư hầu lại bị lừa. Từ đó các chư hầu mất lòng tin vào thiên tử nhà Chu.

Cha Thân Hậu là vua nước Thân bất bình, liên hệ với nước Tằng và hai tộc Khuyển, Nhung bên ngoài kéo vào đánh úp Hạo Kinh. Tình hình nguy cấp, Chu U vương vội cho đốt lửa phong đài để hiệu triệu chư hầu tới cứu, nhưng các chư hầu đã từng bị lừa nên tưởng vua đùa, không mang quân tới nữa. Chu U vương không chống nổi quân địch, đành mang Bao Tự và thái tử Bá Phục bỏ chạy, bị quân Khuyển Nhung đuổi theo giết chết ở núi Ly Sơn. Con nhỏ Bá Phục và em ông là Trịnh Hoàn Công Cơ Hữu cũng bị giết trong trận này. Riêng Bao Tự bị vua Khuyển Nhung bắt về cung.

Quân Khuyển Nhung cướp phá giết người kinh thành. Thân Hậu ân hận mang họa cho dân Cảo Kinh bèn viết thư triệu các nước chư hầu Tấn, Tần, Trịnh đến đánh quân Khuyển Nhung. Quân ba nước kéo đến đánh tan quân Nhung. Vua Nhung bỏ chạy. Bao Tự thấy quân các nước kéo vào cung bèn thắt cổ tự vẫn. Con trưởng U vương là Cơ Nghi Cữu được lập làm vua, tức là Chu Bình Vương (周平王, trị vì: 770-720 tCn). Đây là vị vua thứ 13 nhà Chu và là vua đầu tiên thời kỳ Đông Chu (東周, 770-256 tCn) trong lịch sử Trung Hoa.

2. “Tam nương nhật” là những này nào:

Về nguồn gốc của ngày tam nương có nhiều cách lý giải khác nhau. Có thông tin cho rằng đó là ngày ba người con gái trên nhập cung và cũng có ý kiến cho rằng đó là ngày sinh và ngày mất của ba người. Vì trong một tháng có 6 ngày tam nương nên ý kiến sau có thể coi là hợp lý hơn. Nhưng ngày nào liên quan tới ai chưa tìm thấy tài liệu nào giải thích!

Chúng ta biết rằng lịch Trung Hoa khởi nguồn từ đời Hoàng Đế 黃帝[6], bổ sung dưới đời Chu (周,1122–256 tCn) nhưng chưa ổn định và lịch được tính toán đầu tiên là lịch Tứ phân (四分, sìfēn) bắt đầu khoảng năm 484 tCn và cũng chưa có Thiên Can, Địa Chi; chưa chia ngày ra thành giờ. Sau này lịch phát triển mạnh ở đời Hán (漢朝,206 tCn. - 220) và dần ổn định ở triều Tấn (晉朝,280-420). Lịch Thái sơ (太初, Tàichū ), sự khởi đầu vĩ đại, niên hiệu của Hán Vũ đế năm 104 tCn và đây cũng là khoảng thời gian, các Ðạo sĩ hay Chiêm tinh gia làm việc có phương pháp và khoa học hơn, đã khám phá được chu kỳ vận chuyển của các hành tinh trong Thái Dương hệ, phát minh ra Lục thập Hoa giáp, đồng thời xuất hiện các khoa lý số như Kỳ Môn Ðộn Giáp, Thái ất Thần toán, hay Lục Nhâm Ðại Ðộn v.v.

Sau khi thiên văn học của châu Âu được giới thiệu vào Trung Hoa bởi các giáo sĩ dòng Tên, chuyển động của cả Mặt Trời và Mặt Trăng bắt đầu được tính toán bằng các hàm lượng giác trong lịch Thời Hiến (時憲 Shíxiàn) năm 1645 của nhà Thanh (清朝, 1644 - 1911), lịch này được lập bởi giáo sĩ Adam Schall von Bell, tên Trung Hoa là Thang Nhược Vọng (汤若望, 1591-1661). Chuyển động thật của Mặt Trời (biểu kiến) bấy giờ được sử dụng để tính tiết khí. Lịch Gregory được công nhận bởi Trung Hoa Dân Quốc中華民國, có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 1912 và bắt buộc sử dụng từ ngày 1 tháng 1 năm 1929. Lịch cũ và lịch Gregory thông thường sẽ đồng bộ trở lại sau 19 năm (chu kỳ Meton). Như vậy, mỗi tháng có 29 ngày (tháng thiếu) hoặc 30 ngày (tháng đủ), ngày đầu tháng bao giờ cũng trùng với ngày không trăng (ngày Sóc, 朔), giữa tháng trăng tròn (Vọng,望). Năm ÂL gồm 12 tháng, 354 - 355 ngày và so với chu kì khí hậu, hụt khoảng 11 ngày, vì vậy ngày tháng không trùng hợp với các mùa và khí hậu.

Từ đó, các nhà làm lịch đã tính ra một loại lịch giống như âm lịch (tháng theo tuần Trăng) vừa lấy năm theo vòng thời tiết như dương lịch bằng cách đặt thêm tháng nhuận để năm của âm lịch không sai nhiều với chu kì khí hậu. Đó là Âm Dương lịch 陰陽曆 và lịch này này được áp dụng từ thời Minh (明朝,1368 – 1644) và hoàn chỉnh như ngày nay dưới triều Thanh (清朝, 1644 - 1911).

Do vậy thời Muội Hỉ 妺喜, Đát Kỷ 妲己 và Bao Tự 褒姒 làm khuynh đảo triều cương chưa có lịch như thời nay. Các mốc thời gian viết trên phần chỉ năm cũng chỉ là ước đoán chứ nói gì đến tháng ngày. Vậy những chuyện đó chỉ là do các nhà Nho, Chiêm tinh viết ra dựa theo Sử ký 太史公書 của Tư Mã Thiên (司馬遷, 145 – 86 tCn) viết từ năm 109 đến 91 tCn và Phong thần diễn nghĩa 封神演義, một tiểu thuyết thần quái viết[7] vào thời nhà Minh (明朝, 1368–1644) hay tổng hợp từ những huyền thoại lưu truyền trong dân gian. Tuy thế nhưng tín ngưỡng dân gian này đã lưu truyền ở Trung Hoa và lan sang Việt Nam từ bao đời nay. Dân gian có câu “có kiêng có lành” là ứng vào việc này!

Một tháng có 6 ngày Tam Nương, mỗi tuần (10 ngày: Sơ, Trung, Hạ) có 2 ngày tính theo lịch âm. Cụ thể đó là các ngày 3, 7, 13, 18, 22, 27 nó không phụ thuộc vào Lá số tử vi của người chủ trì hay thực hiện.

Những ngày này mà tiến hành các công việc như: xây nhà, gả con, xuất hành, khởi nghiệp, giới thiệu sản phẩm mới, sáp nhập công ty…thì xác suất thất bại hoặc phải làm đi làm lại là rất cao, thậm chí gây thảm họa.

3. Vài sự kiện gắn với ngày Tam nương:

Có thể chỉ là sự trùng hợp ngẫu nhiên nhưng khi nhớ lại 3 vụ thảm họa liên quan đến biển cũng để lại nhiều điều đáng suy ngẫm.

1. Vụ chìm tầu ngầm Kursk

Tàu ngầm Kursk[8] bắt đầu được Nga cho đóng vào tháng 3 năm 1990 tại Severodvinsk, gần Arkhangelsk và được hạ thủy vào tháng 5 năm 1994 với mục tiêu trở thành vũ khí tiêu diệt các siêu hàng không mẫu hạm của Hải quân Mỹ. Một năm sau đó, tàu Kursk được biên chế vào Hạm đội Biển Bắc của Hải quân Nga.

Với chiều dài 154 mét, cao 4 tầng, rộng 18,2 mét, trọng tải 23.860 tấn, tàu Kursk là loại tàu ngầm lớn thứ 3 của thế giới với trị giá lên tới 1 tỉ USD. Tàu có thể hoạt động độc lập 120 ngày. Vũ khí chính của Kursk là 24 tên lửa siêu âm có cánh P-700 Granit có khả năng phóng từ các ống phóng được đặt nghiêng 40 độ ngay cả khi tàu đang lặn. Tên lửa P-700 Granit có tầm bắn 600km và mang đầu nổ xuyên phá nặng 750kg có khả năng làm tê liệt một chiếc hàng không mẫu hạm chỉ bằng một phát bắn. Tàu ngầm nguyên tử Kursk cũng được trang bị 24 tên lửa chống tàu ngầm và ngư lôi đa năng có thể tự tiêu diệt mục tiêu đối phương trong khoảng 50 - 80km. Ngoài ra, Kursk còn được bố trí hai máy phóng ngư lôi cỡ 650mm và bốn máy phóng cỡ 533mm dùng để phóng ngư lôi chống ngầm hoặc tên lửa diệt hạm tầm ngắn như RPK-2 Viyuga hay RPK-7 Vorobei với tầm bắn từ 45km đến 120km. Tàu Kursk chính là chiếc tàu ngầm hạt nhân tối tân và hiện đại nhất của Hải quân Nga thời bấy giờ và nó được thiết kế để chiến đấu chống lại những chiếc tàu nổi loại lớn, chủ yếu là tàu sân bay.

Nhiệm vụ chính của Kursk là theo dõi các tàu sân bay của đối phương ngoài đại dương. Chiếc tàu này từng có thành tích theo dõi, giám sát thành công hạm đội 6 của Mỹ tại biển Địa Trung Hải trong chiến tranh Nam Tư năm 1997.

Ngày 12/8/2000 (tức 13/7 Canh Thìn) tàu Kursk rời cảng tham gia cuộc tập trận của Hạm đội phương Bắc. Đây là cuộc diễn tập mùa hè lớn nhất -chín năm sau khi Liên xô sụp đổ- có sự tham gia của bốn tàu ngầm tấn công, tàu chỉ huy hạm đội Pyotr Velikiy (“Pyotr Đại đế”) và một đội tàu nhỏ hơn.

Tàu Kursk ra biển để thực hiện diễn tập bắn thuỷ lôi giả vào chiếc Pyotr Velikiy, một tàu tuần tiễu lớp Kirov. Vào lúc 11:28 giờ địa phương (07:28 UTC), có một vụ nổ trong khi đang chuẩn bị phóng thuỷ lôi. Chiếc tàu này đã bị chìm xuống độ sâu hơn 100m và ở khu vực cách eo biển Kola hơn 170km trong Biển Barents[9] đem theo sinh mạng của toàn bộ 118 thủy thủ trên tàu. Cho đến nay đây vẫn là thảm họa tồi tệ nhất trong lịch sử hạm đội tàu ngầm Nga và nguyên nhân của vụ tai nạn vẫn còn nhiều giả thuyết khác nhau.

Dù nguyên nhân của vụ nổ tàu ngầm Kursk có thể mãi là điều bí ẩn thì thảm họa này cũng đã xẩy ra và con tầu đó rời Cảng vào đúng ngày Tam nương Trung tuần của tháng Cô hồn năm Canh Thìn.

2. Đại thảm họa động đất miền Đông Nhật Bản

Động đất và sóng thần Tōhoku 2011 東日本大震災 là một trận động đất mạnh 9,0 MW ngoài khơi Nhật Bản xảy ra lúc 05:46 UTC (14:46 giờ địa phương) vào ngày 11 tháng 3 năm 2011 (7/02 Tân Mão). Trận động đất có vị trí tâm chấn nằm cách ngoài khơi bờ biển phía Đông bán đảo Oshika, Tōhoku 72 kilômét  tại độ sâu 32 kilômét. Trận động đất đã gây ra sóng thần lan dọc bờ biển Thái Bình Dương của Nhật Bản và ít nhất 20 quốc gia, bao gồm cả bờ biển phía Tây của Bắc và Nam Mỹ. Sóng thần cao đến 38,9 m đã đánh vào Nhật Bản chỉ vài phút sau động đất, tại một vài nơi sóng thần tiến vào đất liền 10 km.

Cơ quan Cảnh sát Quốc gia Nhật Bản đã chính thức xác nhận có 15.854 người thiệt mạng, 9.677 người bị thương và 3.155 người mất tích tại 18 tỉnh của Nhật Bản và hơn 125.000 công trình nhà ở bị hư hại hoặc phá hủy hoàn toàn. Trận động đất và sóng thần đã gây ra nhiều thiệt hại nghiêm trọng tại quốc gia này, bao gồm những hư hỏng nặng nề về đường bộ và đường sắt cũng như gây cháy nổ tại nhiều khu vực, kèm theo một con đập bị vỡ. Khoảng 4,4 triệu hộ gia đình rơi vào tình trạng mất điện và 1,5 triệu hộ bị mất nước. Nhiều nhà máy phát điện đã ngưng hoạt động, và ít nhất 3 vụ nổ lò phản ứng do rò rỉ khí hydro đã xảy ra tại nhà chứa các lò phản ứng khi hệ thống làm mát bị hỏng hoàn toàn.

Đây là ngày Tam nương trong Thượng tuần (07) tháng 02 năm Tân Mão.

3. Vụ máy bay Airbus PK-AXC  mất tích

Chuyến bay 8501 của Indonesia AirAsia (QZ8501/AWQ8501) là một chuyến bay bằng máy bay Airbus A320-216 của Indonesia AirAsia cất cánh từ sân bay quốc tế Juanda hồi 05:35 giờ địa phương (UTC+7) ngày 28 tháng 12 năm 2014 (07/11 Giáp Ngọ) và dự kiến ​​hạ cánh lúc 08:30 SGT (UTC+8) tại sân bay quốc tế Singapore Changi. Nhưng đến 07:24 giờ địa phương khi đang bay trên biển Java giữa Kalimantan và Java, thuộc khu vực kiểm soát không lưu của Indonesia máy bay mất liên lạc với kiểm soát không lưu. Cùng với đó là sự mất tích của bảy thành viên phi hành đoàn và 155 hành khách.

Đây là máy bay Airbus A320-200 với số serial 3648 và mã đăng ký PK-AXC. Nó bay lần đầu tiên vào ngày 25 tháng 9 năm 2008, và được giao cho AirAsia vào ngày 15 tháng 10 năm 2008. Chiếc máy bay đã có khoảng 23.000 giờ bay với 13.600 chuyến bay. Nó được bảo trì lần cuối theo đúng kế hoạch vào ngày 16/11/2014. Máy bay được trang bị hai động cơ CFM International CFM56-5B6 và được cấu hình để chở tối đa 180 hành khách.

Dù tin hay không thì chiếc máy bay này đã xuất phát vào ngày Tam nương của tuần đầu tháng 11 năm Giáp Ngọ và chuyến bay đầu tiên của nó trước ngày Tam nương Hạ tuần 1 ngày (26/8 Mậu Tí) còn AirAsia nhận nó cũng trước Tam niên Trung tuần tháng 9 là 1 ngày (17/9/ Mậu Tí).

Nhưng qua Tam Nương lại còn ngày Nguyệt Kị, Tứ Ly, Tứ Tuyệt…tránh sao cho hết. Tốt nhất là chọn ngày nào có ít rủi ro nhất, hợp với hoàn cảnh cụ thể từng việc, từng người.

- Lương Đức Mến, tháng Chạp năm Giáp Ngọ-

---

[1]. Hạ Kiệt là con của Hạ Phát, vốn có tên là Lý Quý 履癸 nhưng vì là người tàn ác nên bị gọi là Kiệt, nghĩa là kẻ độc ác ưa giết chóc. Sau quá sủng ái Muội Hỷ, tăng cường bóc lột nhân dân để hưởng lạcbị đánh bại bởi Thành Thang (成湯, trị vì: 1766 -1761 tCn), dẫn đến chấm dứt của nhà Hạ, và sự ra đời của nhà Thương.

[2]. Thành Thang (成湯, trị vì: 1766 -1761 tCn hoặc 1765 -1646 tCn) hay Thương Thang, họ Tử  子, tên thật là Lữ 履, là người đã lật đổ vua Kiệt tàn bạo, người cai trị cuối cùng của của nhà Hạ, sáng lập nhà Thương.

[3]. tức Đế Tân 帝辛 tên thật là Tử Thụ 子受, làm sụp đổ nhà Thương 商.

[4]. Tức Tề Thái Công, tên thật là Khương Thượng 姜尚, tự là Tử Nha 子牙; còn gọi là Khương Thái Công 姜太公; Thái Công Vọng 太公望, Lã Vọng 吕望, Thượng Phụ 尚父, Sư Thượng Phụ 师尚父

[5]. tên thật là Cơ Cung Tinh 姬宮湦, là vị vua thứ 12 của nhà Chu cũng là vị vua cuối cùng của thời kỳ Tây Chu  西周 trong lịch sử Trung Quốc.

[6]. Chữ hoàng 黃 ở đây chỉ sắc vàng, gọi nôm na là ông Vua Vàng, khác với hoàng 皇 trong hoàng đế 皇帝 là tên gọi cho vua Trung Quốc kể từ thời nhà Tần

[7]. Có thuyết nói là Hứa Trọng Lâm (許仲琳; 许仲琳), hiệu là Chung Sơn Dật Tẩu (mất 1566), người Phủ Ứng Thiên huyện Trực Lệ biên soạn. Thuyết khác lại cho rằng tác giả rất có thể là Lục Tây Tinh (陸西星; 陆西星), hiệu Trường Canh (mất 1601), người huyện Hưng Hóa, tỉnh Giang Tô viết.

[8]. Tên đầy đủ Атомная подводная лодка "Курск" (АПЛ "Курск") trong tiếng Nga, là một Project 949A Антей (Antey, Antaeus nhưng cũng được biết theo tên hiệu NATO cho Oscar II). Nó được đặt theo tên thành phố Kursk của Nga, nơi đã diễn ra trận đấu tăng lớn nhất trong lịch sử quân sự, diễn ra năm 1943.

[9]. Tiếng Nga: Баренцево море là một phần của Bắc Băng Dương nằm ở phía bắc Na Uy và Nga.