Trớ trêu: BỈ SẮC TƯ PHONG

Nói đến Truyện Kiều, ai từng đọc dù chỉ 1 lần chắc đều biết đến câu 5-6, bởi nó ở ngay đoạn mở đầu. Câu đó là:

邏之彼嗇斯豐

Lạ gì bỉ sắc tư phong,

𡗶撑涓貝𦟐紅打㭴

Trời xanh quen với má hồng đánh ghen.

Ngoài từ “má hồng” hơi “chữ nghĩa” một chút, chỉ người đẹp, bởi chữ hồng nhan 紅顏, nó cùng một nghĩa với “má đào”. Hay cả câu 8: “Trời xanh quen với má hồng đánh ghen” là dịch từ câu “thiên đố hồng nhan” 天妒紅顏 hay “tạo vật đố hồng nhan” 造物妬紅顔  nghĩa là thợ trời ghen với gái má hồng, trời ganh ghét với người đẹp.

 Thì có một thành ngữ “rặt chữ” đó là “Bỉ sắc tư phong” 彼嗇斯豐! Nhưng nên nhớ rằng tuy gồm 4 chữ Hán nhưng đây lại là thành ngữ của người Việt, do cụ Nguyễn Du sáng tạo ra. Sau này người Trung Quốc dịch Kiều sang tiếng Trung thì câu “Lạ gì bỉ sắc tư phong” được viết lại là “Bỉ sắc tư phong, nguyên vô túc dị” 彼嗇斯豐原無夙異, nghĩa là bỉ sắc tư phong vốn không lạ gì.

 “Bỉ”: trong Hán tự có 14 chữ mà âm Hán Việt đều đọc là “bỉ”, gồm: 不 , 佊 , 否 , 啚 , 庳 , 彼 , 比 , 秕 , 粃 , 紕 , 費 , 费 , 鄙 , 鞞. Trong đó có chữ  “彼” thuộc Bộ: xích 彳, mã U+5F7C , phiên thiết là “bổ ủy thiết” 補委切, gồm 2 cấu thành “tòng xích bì thanh” 从彳皮聲, nghĩa là là kia, đó, nọ;

 “Sắc” trong Hán tự có 16 chữ mà âm Hán Việt đều đọc là “sắc”, gồm: 勅 , 勑 , 啬 , 嗇 , 圾 , 敕 , 槭 , 濇 , 穑 , 穡 , 色 , 蔷 , 薔 , 轖 , 銫 , 铯. Trong đó có chữ 嗇 thuộc bộ: khẩu 口, mã U+55C7, “sở lực thiết” 所力切 , được cấu tạo bởi “tòng lai tòng lẫm” 从來从㐭, nghĩa là dè sẻn, keo kiệt, bủn;

“Tư” trong Hán tự có 75 chữ mà âm Hán Việt đều đọc là “tư”, gồm: 俬, 兹, 凘, 厮, 司, 吱, 咀, 咨, 嗞, 嘶, 姿, 孖, 孜, 孳, 孶, 嵫, 廝, 思, 慈, 斯, 次, 沮, 湑, 滋, 澌, 玆, 禗, 禠, 私 ,粢, 糈, 緦, 罝, 胥, 苴, 茲, 菑, 薋 ,虒, 蛳, 螄, 蟖, 蟴, 覗, 觜, 諝, 諮, 谘, 谞, 資, 资, 趑, 趦, 鉏, 鋖, 鍶, 鎡, 鐁, 锶, 镃, 頾, 餈, 髭, 鰦, 鶿, 鷀, 鷥, 鸒, 鸶, 鹚, 鼒, 齊, 齍, 齎, 齐. Trong đó có chữ “斯” thuộc bộ cân 斤, có mã U+65AF, “tức di thiết” 息移切 với hình thái là “tòng cân kì thanh” 从斤其聲, có nghĩa là tách ra, tẽ ra, ấy, đó đây, này.

“Phong” trong Hán tự có 32 chữ mà âm Hán Việt đều đọc là “phong”, gồm: 丯 , 丰 , 夆 , 妦 , 封 , 峯 , 峰 , 枫 , 楓 , 沣 , 沨 , 渢 , 灃 , 烽 , 犎 , 疯 , 瘋 , 砜 , 碸 , 葑 , 蘴 , 蜂 , 蠭 , 豊 , 豐 , 酆 , 鋒 , 锋 , 風 , 飌 , 风 , 麷. Trong đó có chữ “豐” thuộc bộ đậu 豆, có mã U+8C50, phiên thiết là “phu nhung thiết” 敷戎切 với cấu thành gồm “tòng đậu, tượng hình” 从豆，象形; có nghĩa là phong phú dồi dào, đầy, được mùa, đẹp.

“Bỉ sắc tư phong” nguyên gốc từ “Phong vu bỉ, sắc vu thử” 豐于彼嗇于此 hay “phong vu tài, sắc vu ngộ” 豐于才彼嗇于遇 nghĩa là dồi dào (phong 豐) về mặt (vu 于) kia (bỉ 彼) thì kém (sắc 嗇) về mặt (vu) này (thử 此). Khi soạn Truyện Kiều, Nguyễn Du đã dùng chữ “tư” (斯, cái ấy) thay vào chữ “thử” (此, cái này) bởi hai chữ này cùng nghĩa nhưng “tư” hợp bằng trắc hơn.

Cả câu ý nói không ai được toàn vẹn, hơn người ta về mặt này thì lại kém người ta về mặt khác, đó là luật của tạo hóa. Cụ thể ở đây, “trời xanh” đã cho Kiều hơn cái về tài sắc thì phải kém về vận mệnh! Trước đó, ngay trong câu 2, cụ Nguyễn đã nêu quan điểm: “Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau” lấy ý từ câu “cổ lai tài mệnh lưỡng tương phương” 古来才命两相妨, tức là xưa nay phần tài hoa và phần số mệnh, hai bên nó vẫn làm hại lẫn nhau ở trong đời người. Sau này, tại câu 107-108, Nguyễn Du còn nhắc lại ý này, qua câu trả lời của Kiều với Thúy Vân, vẫn theo “lời tiên tri áp đặt” là Hồng nhan bạc mệnh 紅顏薄命:

浪紅顔自𠦳初

Rằng: “Hồng nhan tự nghìn xưa,

丐調薄命固除埃兜
Cái điều bạc mệnh có chừa ai đâu?”

Bình sinh, danh sĩ đời Minh (大明, 1368–1644), nhà “bình điểm” nổi danh Thánh Thán (金聖嘆, tức Kim Vị 金喟, 1608/1610-1661, bị chém cùng 35 học sinh khác bởi vụ “khốc miếu án” đời Thanh (清朝, 1636–1912) đầy bất ngờ và bi đát) từng bình rằng: tạo hoá 造化 ghét người được trọn vẹn đủ điều, người được điều nọ mất điều kia, cho nên sinh cho người ta được một phần nhan sắc 顏色 lại bắt chịu mười phần chiết ma 折磨, được một phần tài tình 才情 lại bắt chịu thêm một phần nghiệt chướng 蘗障.

Nhà thơ Tô Đông Pha (蘇軾, 1037-1101) đời nhà Tống (宋朝, 960–1279) có câu “tự cổ hồng nhan đa bạc mệnh” 自古紅顏多薄命 nghĩa là “từ xưa, khách má hồng phần nhiều là phận mỏng manh” cũng từ ý đó.

Từ nửa thế kỷ trước, cụ Nguyễn Tiên Điền, qua câu 5 và 6, đã nêu một quan niệm khá “thời sự” so với ngày nay là: người tuy kém phần vận mệnh may mắn, thì đã được bù phần tài hoa đáng quý!. Đây đâu chỉ là lời “chắp nhặt dông dài” dẫn chuyện mà chính là lời than thở cho một hồng nhan bị ông xanh ghen ghét đọa đày và cũng vừa để tự an ủi cho chính tác giả, tài cao mà lận đận!

Các cụ nói cấm sai: “ông trời không cho ai tất cả, cũng không lấy đi của ai tất cả. Ngay như lứa chúng tôi” ngày trước ăn được, thèm ăn thì chả có mà ăn, bây giờ dẫu chưa thừa mứa nhưng “muốn là có” nhưng lại chả ăn đi được!

Suy rộng ra, cái chi cũng vừa phải, đừng tham lam đòi hỏi quá đáng! Được đằng nọ, mất đằng kia không hẳn là lời tự an ủi!

Về tổng quát, cuộc sống và “Ông trời” luôn luôn công bằng: lấy đi cái này của mình nhất định sẽ bù lại cho mình một cái khác. Nên chúng ta đừng bao giờ nhăm nhăm kêu ca, oán thán, trách cứ! Hãy biết đủ và Hạnh phúc.

-Lương Đức Mến, 19/10/2021-