Về Bài hát: HÀNH KHÚC NGÀY VÀ ĐÊM

Trong những ngày dịch Covid 19 đang diễn biến phức tạp, ở nhà không đi chơi nên có dịp nhớ lại nhiều chuyện mà có chuyện từ cách đây tận ngót 50 năm!

Hồi ấy, chúng tôi đi thực tế tại một đơn vị đóng quân trên Xuân Mai (hồi đó thuộc tỉnh Hà Tây cũ)[1], thực hiện nhiệm vụ của một Quân y sĩ tại các đơn vị nên sinh hoạt như bộ đội thực thụ. Vì vậy không ăn nghỉ với C Quân y mà ở trong lán Chỉ huy của một C Pháo binh.

Trong một đêm văn nghệ, chả lẽ bảo mình không biết hát (đó là thực tế) thì “rơ” cho SV trường Đại học Quân y quá, nhân C trưởng (nay tôi quên tên) có vợ là một cô giáo, tôi liều mình “đọc” bài “Hành khúc ngày và Đêm” mà mình mới thuộc! Kết thúc được vỗ tay ra trò! Chắc do bộ đội “ưu tiên” tôi bởi lần đầu họ biết rằng vợ C trưởng là cô giáo hay họ “lấy lòng” để mai tôi khỏi vẽ thêm mấy nét về “đào hầm cứu thương” hay “vệ sinh doanh trại”,…gì đó nữa!

Thực ra, ngày đó tôi chỉ biết đây là bài hát của một nhạc sĩ tài hoa là Phan Huỳnh Điểu[2]. Mãi gần đây, tôi mới rõ rằng bài hát đó được nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu phổ nhạc từ bài thơ  “Ngày và đêm” của nhà thơ Bùi Công Minh. Nguyên văn bài thơ đó thế này:

Rất dài và rất xa

Là những ngày mong nhớ

Nơi cháy lên ngọn lửa

Là trái tim yêu thương

 

Anh đang mùa hành quân

Pháo lăn dài chiến dịch

Bồi hồi đêm xuất kích

Chờ nghe tiếng pháo ran

 

Ngôi sao như mắt anh

Trong những đêm không ngủ

Giáo án em vẫn mở

Cho ánh sao bay vào.

 

Ngày và đêm xa nhau

Đâu chỉ dài và nhớ

Thời gian trong cách trở

Vẫn cháy ngời tình yêu.

 

Pháo anh trên đồi cao

Nã vào đầu giặc Mỹ

Bục giảng dưới hầm sâu

Em cũng là chiến sĩ

 

Cái chết cúi gục đầu

Cuộc đời xanh tươi trẻ

Ngày đêm ta bên nhau

Những đêm ngày chiến đấu.

Tác giả thơ: Bùi Công Minh viết bài thơ “Ngày và đêm” năm 1968, khi ông 21 tuổi, vừa tốt nghiệp Đại học Sư phạm Hà Nội, chưa nhập ngũ và cũng chưa lấy vợ!.

Trước đó, như bao sinh viên Văn khoa ngày đó, ông đã có cảm nhận về tình yêu thời chiến tranh là sự xa cách và vốn là giảng viên của Khoa Ngữ Văn, ông có nhiều bài thơ được đăng lên các báo.

Theo như chính tác giả kể thì khi đó ông đang học năm thứ tư và trong một lần liên hoan lửa trại tại nơi sơ tán, Bùi Công Minh và bạn bè đã được nghe cô bạn gái cùng lớp xúc động đọc một bức thư của người yêu cô gửi về từ chiến trường. Ngoài bức thư là lời tâm sự chân thành của cô bạn gái về một tình yêu được thử thách, tôi luyện trong cách xa. Bấy giờ Bùi Công Minh cũng đang có “tình cảm” với một sinh viên Trường Đại học Sư phạm đang cùng trường sơ tán tại một nơi cách xa chỗ anh ở. Sự hòa trộn những cảm xúc ấy đã khiến Bùi Công Minh đồng cảm sâu sắc với mối tình của người bạn gái cùng lớp. Vậy là, ngay đêm ấy, dưới ánh đèn dầu, anh đã xúc động viết nên bài thơ “Ngày và đêm” đầy rung cảm…

Như thế, dù chưa từng “trải nghiệm” nhưng với dự cảm thiết tha, bài thơ như một sự “tiên đoán” về cuộc đời ông: ông xây dựng gia đình với một cô giáo và sau nhiều năm làm giảng viên của trường ông trở thành bộ đội trong quân chủng Phòng không-Không quân[3].

Bài thơ “Ngày và đêm” khi chuyển thể thành “Hành khúc ngày và đêm”, câu chữ của nhà thơ gần như được giữ gần như nguyên vẹn[4].

Theo người phổ nhạc, năm 1972, tình cờ Phan Huỳnh Điểu (1924-2015) đọc được trên tạp chí Văn nghệ Quân đội bài thơ của một tác giả có tên là Bùi Công Minh với nhan đề “Ngày và đêm”. Nội dung bài thơ rất trùng hợp với hoàn cảnh của con trai ông lúc bấy giờ: Một anh bộ đội công binh, có người yêu là một cô giáo ở Hà Nội. Từ sự đồng điệu ấy[5], trong ông nảy một ý nghĩ: Bài thơ viết rất trữ tình, trong khi nhiều ca khúc của ta (lúc bấy giờ) lại quá thiên về kêu gọi chiến đấu. Tại sao nhà thơ viết được mà nhạc sĩ không viết được?. Ngay lập tức, nhạc sĩ quyết định phổ nhạc bài thơ như một món quà dành tặng con.

Lời bài hát “Hành khúc ngày và đêm”:

Rất dài và rất xa

Là những ngày thương nhớ

Nơi cháy lên ngọn lửa

Là trái tim, là trái tim yêu thương.

 

Anh đang mùa hành quân, pháo lăn dài chiến dịch

Bồi hồi đêm xuất kích chờ nghe tiếng pháo ran

Ngôi sao như mắt anh trong những đêm không ngủ

Giáo án em vẫn mở cho ánh sao bay vào.

 

Ngày và đêm xa nhau đâu chỉ dài và nhớ

Thời gian trong cách trở đốt cháy ngời tình yêu

Pháo anh lên đồi cao nã vào đầu giặc Mỹ

Bục giảng dưới hầm sâu em cũng là chiến sĩ.

 

Cái chết cúi gục đầu

Cuộc đời xanh tươi trẻ, ngày đêm ta bên nhau

Những đêm ngày chiến đấu

Ngày đêm ta bên nhau những đêm ngày chiến đấu

Đêm ngày trong chiến đấu, anh với em sống vẫn gần nhau.

So sánh với nguyên bản bài thơ, ta thấy Bài thơ “ Ngày và đêm” khi chuyển thể thành “Hành khúc ngày và đêm”, câu chữ của nhà thơ gần như được giữ tới 95%. Đọc kỹ thấy rõ nhạc sĩ chỉ thêm vào tí chút “gia giảm”, như thêm điệp khúc “Là trái tim thương yêu” vào trước câu “Là trái tim yêu thương”, thêm mấy câu kết bài cho tăng sức vang, ngân: “Ngày đêm ta bên nhau/ Những năm dài chiến đấu/ Đêm ngày trong chiến đấu/ Anh và em sống vẫn gần nhau”. Ngoài ra, nhạc sĩ cũng có chỉnh một đôi chữ, như chữ “mong nhớ” đổi thành “thương nhớ”; “Vẫn cháy ngời tình yêu” thành “Đốt cháy lửa tình yêu”; “Những đêm ngày chiến đấu” thành “Những năm dài chiến đấu”. Xem ra, những chỗ thay đổi này đều hợp lý, làm tăng sức khái quát cho cả bài thơ.

Mặc dù bài thơ thể hiện một tình yêu đôi lứa trong sáng, lý tưởng, “giàu tình cảm cách mạng” là vậy, song, theo nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu kể lại thì khi chuẩn bị thu âm, “Hành khúc ngày và đêm” vẫn gặp phải một sự cố mà tác giả không lường tới. Cụ thể: Nghe những câu “Rất dài và rất xa/ Là những ngày thương nhớ”, có người đã góp ý nên bỏ mấy chữ “Rất dài và rất xa” đi, vì đang kháng chiến mà nói như thế sẽ làm nản lòng chiến sĩ. Không còn cách nào khác, nhạc sĩ buộc phải chấp nhận. Do vậy, khi đó mở đầu ca khúc, ca sĩ Phan Huấn (thể hiện bài hát để ghi âm cho Đài Tiếng nói Việt Nam) đã phải thay bằng câu: “Hờ hờ hờ hớ hơ/ là những ngày thương nhớ”. Đến khi ta giải phóng miền Nam thì câu “rất dài và rất xa” mới được đưa vào và bài hát được “phục hồi nguyên trạng”.

Nên nhớ rằng, Phan Huỳnh Điểu là một trong những nhạc sĩ tiêu biểu nhất của dòng nhạc cách mạng Việt Nam trong thế kỉ XX. Phần lớn các ca khúc của Phan Huỳnh Điểu là nhạc đỏ, nhưng ông cũng có nhiều ca khúc trữ tình đặc sắc. Ông được mệnh danh là “Con chim vàng của nền âm nhạc Việt Nam” và được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật. Rất nhiều các bài hát của ông có lời từ các tác phẩm thơ nên dễ thuộc, dễ đi vào lòng người!

Đó là những bản tình ca lãng mạn nhưng gửi gắm trong đó tình yêu nước thiết tha như: Trầu cau, Có một đàn chim… Hay những ca khúc ra đời trong những năm tháng cách mạng sục sôi và kháng chiến trường kỳ: Giải phóng quân, Mùa đông binh sĩ, Những ánh sao đêm, Hành khúc ngày và đêm, Cuộc đời vẫn đẹp sao, Bóng cây kơ-nia…Và không thể không nhắc tới những bản tình ca phổ thơ đã đưa ông trở thành một trong những nhạc sĩ phổ thơ hay nhất của âm nhạc Việt Nam như: Sợi nhớ sợi thương, Thuyền và biển, Ở hai đầu nỗi nhớ, Thơ tình cuối mùa thu, Anh ở đầu sông em cuối sông…

-Lương Đức Mến, 24/9/2021, soạn từ kỷ niệm bản thân và nhiều nguồn tham khảo-

---

[1] Gần địa điểm đầu đường Cu Ba giúp ta làm nối từ ngã ba Xuân Mai đi Sơn Tây. Nơi đây thường bị sét đánh và đất khá khô cằn. Nhiều câu chuyện “tiếu lâm” đời lính tôi học được trong giai đoạn này!

[2] Người đưa ca khúc này vào Lớp 69 B ĐHQY của chúng tôi khi đó là một bạn cùng lớp người Hà Nội, hát hay, nhẩy cao, là Bạch Đăng Đồng mà sau này về Quân chủng Không quân.

[3] Đến năm 1967, ông tốt nghiệp khoa Ngữ Văn trường Đại học Sư phạm Hà Nội, sau đó ông được giữ lại làm giảng viên của trường và có nhiều năm sống tại Hà Nội. Năm 1972, gác lại công việc giảng dạy, ông lên đường nhập ngũ tại f 373 bộ đội ra đa quân chủng PKKQ, 1985 ra quân và đã sáng tác ra bài thơ Ngày và Đêm mà sau này được nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu phổ nhạc thành bài hát Hành khúc ngày và đêm. Trải qua nhiều công việc như dạy học, phục vụ trong quân đội, làm công tác quản lý. Hiện nay, ông đang là Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật thành phố Đà Nẵng và Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam

[4] Năm 1974, khi Bùi Công Minh đang lang thang trên đường phố Hà Nội, ông chợt nghe thấy bài thơ của mình nằm gọn ghẽ trong những dòng nhạc của nhạc sỹ Phan Huỳnh Điểu.

[5] Giữa thi sĩ và nhạc sỹ còn có một điểm chung đặc biệt nữa, họ đều là người Đà Nẵng. Sau năm 1975, qua mối duyên thơ và nhạc, hai con người đó đã vỡ òa trong cảm xúc khi tái ngộ trên quê hương ngày giải phóng. Từ đó, họ vẫn thường xuyên liên hệ với nhau. Người ta khó có thể nói gì hơn ngoài việc tin rằng, ở đời, luôn có những cái duyên hội ngộ đặc biệt đến vậy.