Về việc THỜ CÚNG TỔ TIÊN

Tín ngưỡng dân gian hòa quện với tôn giáo ngoại nhập phù hợp giúp người Việt càng tin vào sự trường tồn, linh thiêng của Tổ tiên, Thần Phật và từ đó hình thành nên tục Thờ cúng và theo thời gian, thờ cúng tổ tiên trở thành mĩ tục, một tín ngưỡng đặc trưng, thành một tôn giáo đặc biệt gọi là “Đạo Hiếu”.

“Tôn giáo” này không có giáo lý và giáo hội chặt chẽ ngoài gia đình và gia tộc. Nhưng đó là niềm tin sâu sắc vào sự thiêng liêng; sự hướng thượng của đời sống tâm linh con người và giáo lý “uống nước nhớ nguồn”. Theo thời gian, tập tục này đã được đúc kết thành những quy tắc, định lệ mà mọi người tự nguyện thực hiện.

Nhiều gia đình 家庭 cùng dòng máu từ Triệu Tổ 肇祖 (Tổ khai sáng) sinh ra họp thành “Dòng họ”và dưới chế độ phụ quyền, Họ (氏, Đại Gia đình) là một thiết chế xã hội bao gồm nhiều gia đình cùng huyết thống, có “chung tộc danh về phía bố” nhằm đảm bảo chế độ ngoại hôn và thờ phụng Tổ tiên.

1. Thờ cúng tại Từ đường:

1.1. Từ đường (H: 祠堂, A: The ancestral temple, P: Le temple des ancêtres) là nhà thờ tổ tiên của một dòng họ gọi là nhà thờ Đại tôn 大宗祠堂 đặt ở Tổ quán 祖贯.

Tùy sự giầu nghèo của gia tộc mà Tự khí (祀器, đồ thờ) trong Từ đường có bộ Tam sự (hay Ngũ sự), Hoàng phi (H: 橫扉, A: The horizontal lacquered board, P: Le panneau laqué horizontal), Câu đối 對聯 có khi có cả Bát bảo. Đây là những vật báu truyền đời, dù cơ hàn đến mấy con cháu cũng không được bán hay cầm cố. Trong đó có riêng một thần chủ (H: 神主, A: The tablet of the dead, P: La tablette du mort) để thờ vĩnh viễn 永世辰主 và là của thuỷ tổ dòng họ 肇祖, tức Bài vị (H :簰位, A: The tablet of the deceased, P: La tablette du défunt) không chuyển giao cho ai 百世不祧支主.

1.2. Theo truyền thống, do ảnh hưởng của Nho giáo (H: 儒敎 , A: Confucianism, P: Confucianisme) thực hiện chế độ tông pháp 宗法制 lấy quan hệ huyết thống (H: 血統, A: The consanguinity, P: La consanguinité)  làm cơ sở nên việc tế tự 祭緒, quản lý, bảo quản từ đường do dòng đích 嫡 phụ trách.

Cụ thể: Con trai trưởng là đích tử (嫡子, con trai đích, con trưởng vợ cả) truyền cho con trưởng của anh ta là đích tôn 嫡孙…cứ như thế cha truyền con nối thành các  Hậu duệ tôn 後裔孫 tiếp tục đứng đầu dòng tộc và làm chánh tế trong các lễ cúng tại từ đường.

Nếu đích tử mất sớm, người con còn nhỏ thay thế gọi là “đích tôn thừa trọng” (嫡孙承重, cháu nối chức con thờ cúng ông bà).

Khi đó thế hệ ông, chú là các Lão tộc 老族, chỉ làm cố vấn, hướng dẫn.

Đồng thời dòng con thứ, cháu thứ chỉ “thờ vọng” 望祀 cha mẹ ông bà.

Quyền trưởng nam gắn liền với trách nhiệm thờ phụng tổ tiên được quy định lần đầu tiên trong bộ luật do vua Lê Thánh Tông ban hành năm 1461. Theo đó, người đàn ông lớn nhất trong gia đình chịu trách nhiệm thờ cúng tổ tiên chỉ khi người này mất đi thì việc thờ cúng sẽ chuyển sang người con trai lớn (đích tôn). Trong trường hợp, người đàn ông không có con trai thì việc thờ cúng tổ tiên sẽ chuyển sang người chú kế cận và nguyên tắc trên lại áp dụng cho gia đình người chú và luật Hồng Đức quy định việc chọn đích tử, đích tôn :

- Trước hết phải chọn con trưởng của người vợ cả.

- Nếu người đích tử chết trước, thì lập người cháu trưởng.

- Nếu không có cháu trưởng mới lập con người vợ thứ.

- Trong hàng con vợ thứ, không chọn lấy người nhiều tuổi, mà lại chọn lấy người con hiền của vợ lẽ.

- Trong trường hợp không có con trai, thời được chỉ định các con gái hoặc người thân thuộc (điều 388, 389 luật Hồng Đức).

Ngày nay Bộ luật Dân sự Số: 33/2005/QH11 quy định con người có quyền có họ tên và quyền về họ tên đó. Họ, tên của một người được xác định theo họ, tên khai sinh của người đó theo họ người cha hoặc có thể theo họ người mẹ. Trong thực tế đời sống xã hội thì yếu tố “nối dõi tông đường” của con trai vẫn chi phối chủ yếu.

1.3. Theo thời gian, dòng họ ngày càng đông và phân ra nhiều phái 派 chi 支 thì:

- Từ đường Đại tộc do Tộc trưởng 族長 là đích tôn toàn tộc quản lý, tổ chức tế lễ;

- Từ đường Phái do Trưởng Phái là đích tôn Phái quản lý, tổ chức tế lễ;

- Từ đường Chi do Trưởng Chi là đích tôn trong Chi quản lý, tổ chức tế lễ.

Để giúp việc Tộc trưởng (Trưởng Chi…) có 3 bộ phận chuyên môn giúp việc:

-Ban Tư Lễ 司禮: Tổ chức thực hiện nghi lễ cúng tế như lễ vật, nhạc cụ, trần thiết bàn thờ…

-Ban Tư Thị 司市: Mua vật thực tại chợ để chế biến thức ăn, tổ chức ăn uống khi có lễ tế…

-Ban Tư Văn 司文: Chuyên lo việc viết văn cúng, đọc văn cúng, ghi chép gia phả hàng năm.

1.4. Dù trong thời nào, chiến tranh hay hòa bình vai trò của người Gia trưởng 長族 rất quan trọng. Nếu người đó hội đủ các yếu tố: Tâm (心 Hiếu đễ, Hòa kính, trách nhiệm…), Tài (財 khả năng tài chính đủ ăn, đủ chi), Trí (智 hiểu biết về xã hội, về lệ tục, có trình độ, có vị thế trong xã hội, biết sắp xếp công việc), Thể (體 có sức khỏe, xốc vác, minh mẫn) thì gia đình đó hay Chi, Phái đó hoặc toàn Gia tộc sẽ vững vàng đi vào hưng thịnh. Đây là người Thiên định 天定, không phải do bầu, do cử hay tranh mà được.

Nhưng khó ai hội đủ 4T (心財智體) đó nên căn bản nhất vẫn là cái Tâm 心. Tâm sáng, lòng trong thì có thể vượt qua được, xứng là ngọn cờ tập hợp toàn gia, dù có nhiều khó khăn trắc trở. Kéo theo đó, vai trò của Dâu trưởng lại càng quan trọng ở tính Nhẫn, Hiếu, Đễ. Nếu gặp bậc gia trưởng 族長,兄長 chưa được như ý mà người nào trong họ, trong nhà tỏ ý khinh nhờn thì người đó, nhà đó sớm muộn gì cũng không có hậu vận hanh thông.

Ngược lại, có người tuy thuộc Chi thứ, Ngành thứ, là con thứ, thậm chí là Rể nhưng nếu hội đủ hay đáp ứng phần nào 4T mà thực sự có Tâm thì rất có vai trò, ảnh hưởng trong dòng họ và khi đó gia trưởng mà biết lắng nghe, tận dụng thì gia tộc sẽ hưng thịnh. Đó là do Đời định 人定!

Nếu Thiên định và Nhân  định hài hòa thì thật toàn vẹn!.

1.5. Thời nay, đa phần các dòng họ không còn ruộng họ (嗣田, 忌田) tộc trưởng đôi khi lại không ở quê gốc nên vị trí trưởng họ không còn độc tôn như trước. Tuy trong họ vẫn tôn trọng quan hệ tôn ti theo huyết thống, kính trọng các bậc huynh trưởng nhưng việc họ đã mang tính cộng đồng nhiều hơn, mọi quan viên họ đều có quyền lợi và trách nhiệm bình đẳng.

Để duy trì việc họ, nhiều họ đã cử Hội đồng Gia tộc 家族会同 gồm những người đại diện các Phái, Chi, những người có uy tín, năng lực tổ chức - quản lý. Trong đó có thể gồm:

-Tộc trưởng , Phó tộc trưởng, Thư ký, Thủ quỹ;

- Các ban chuyên môn:

 +Ban Nghi lễ (Ban Tư lễ và Ban Tư văn xưa),

 +Ban Tài chính, Xây dựng (việc của tộc trưởng ngày trước),

+Ban Ẩm thực (Ban Tư thị xưa).

1.6. Dù đã phân ra Phái, Chi nhưng theo thời gian, Đích tôn 嫡孙 trong những đại tộc 大族 hay từng Phái, Chi cúng rất nhiều người trải nhiều đời nên trong một năm có rất nhiều ngày giỗ, thậm chí có ngày trùng nhiều giỗ. Do vậy không kham nổi về tài chính, không đủ thời gian nên cổ nhân đã chọn cúng giỗ theo nguyên tắc “Ngũ Đại Mai Thần Chủ” 五代埋神主.

Khi đó, những bậc trên Cao tổ của từng nhà gọi chung là Tiên tổ được rước Bài vị vào thờ chung tại một nhà gọi là Tổ đường hay Nhà thờ từng Phái, chi. Đó là thực hiện việc “hợp tự” hay “hiệp  kị” 祫忌 thành “Góp Giỗ làm Chạp” và thường là ngày giỗ cụ Tổ khai sáng 肇祖/始祖 hay người có công lớn với dòng họ, địa phương.

2. Thờ cúng tại Gia đường :

2.1. Gia từ  家祠 của mỗi gia đình thờ cúng trong quan hệ 4 đời, kể từ gia chủ. Còn các bậc Gia tiên (H: 家先, A: The ancestors, P: Les ancêtres) trên nữa trong nhà mình thì theo nguyên tắc “Ngũ đại mai thần chủ” 五代埋神主 đã chôn cất bài vị (tức ông bà Cao Tổ), được hợp tự cố định vĩnh viễn tại nhà Tổ.

2.2. Gia đường do con trưởng từng gia đình, được thừa hưởng phần tài sản gọi là hương hỏa, kèm theo trách nhiệm duy trì và tiếp nối tập tục thờ cúng tổ tiên của gia đình mình. Theo nguyên tắc “Ngũ Đại Mai Thần Chủ” 五代埋神, mỗi gia đình chỉ cúng giỗ: cha mẹ (đời 1 tức Khảo考), ông bà (đời 2 tức Tổ祖), cụ ông cụ bà (hay cố 3 đời tức Tằng tổ曾 祖) và kỵ (hay can 4 đời, tức Cao tổ高 祖). Do vậy, cụ ta chỉ con ta cúng, đến đời cháu ta, cháu sẽ chôn Bài vị (H: 神主, A: The tablet of the dead, P: La tablette du mort) Cao tổ của ta (thành Ngũ Tổ 五祖 hay Tiên Tổ 先祖 rồi) đi và chỉ cúng từ ông của ta trở xuống.

2.3. Việc quản lý, tổ chức tế lễ tại Gia đường không phức tạp như ở Từ đường và không cần thành lập ban bệ mà do người chủ gia đình hoặc của người con trai trưởng cầm chịch. Tất cả  những  thành  viên  trong  gia đình cả nam và nữ, cả con và cháu, cả dâu và rể có  bổn phận phục tùng, chấp hành sự điều hành, phân công của Trưởng.

2.4. Việc cúng giỗ thể hiện đạo lý “Hiếu hậu vi tiên”  孝厚為先 đối với người thân cận nhất, bắt nguồn từ quan niệm “vạn vật hữu linh” 萬物之靈, đó là niềm tin về sự bất tử của linh hồn như Nguyễn Du (阮攸, 1766–1820) đã viết  trong Truyện Kiều 傳翹:  罗体魄群罗精英 “Thác là thể phách, còn là tinh anh”. 

Việc tưởng niệm được thực hiện bằng việc “Giỗ” tại nhà con trưởng. Đó là một buổi lễ, nghi thức theo phong tục tập quán của người Việt quan trọng nhất trong việc thờ cúng Tổ tiên, nhằm tưởng nhớ đến những người đã mất. Theo tục lệ, ngày giỗ là “chung thân chi tang” 終身之喪 có nghĩa là ngày tang trong suốt cả đời người. Mỗi năm gia đình làm giỗ là để nhắc nhở con cháu về những người lớp trước đã ra đi; gắn kết tình cảm của các thành viên trong cùng một gia đình, dòng họ. Việc này được tiến hành vào ngày mất (忌日”kỵ nhật”hay 吉忌, Cát kị) tính theo âm lịch (hay còn gọi là “ngày ta”) là một nghĩa vụ của đạo hiếu từ phong tục đã được chế định trong cổ luật và ngay trong thời @.

Trường hợp anh em ở xa nhau, ngày giỗ nhưng người con cháu ở xa có thể thực hiện nghi thức giỗ vọng. Hoặc có gia đình các anh em tổ chức giỗ “luân phiên” tại từng nhà để anh em có điều kiện hiểu rõ gia cảnh nha. Tất nhiên ngày chính kị tại Gia từ vẫn phải có hương khói tưởng nhớ người thân đã mất.

Hoặc có gia đình định ra quy ước: Ai lập gia đình và đã xây dựng nhà riêng đều có quyền thờ cúng gia tiên từ cấp Tằng tổ trở xuống. Trong đó, anh em trong gia đình phân công mỗi người phụ trách tổ chức một đám giỗ cụ thể (giỗ Cha, giỗ Mẹ, ông Nội…).

Đó là những biểu hiện đề cao quan điểm bình đẳng, mọi thành viên trong gia đình đều là con người, có quyền lợi nghĩa vụ ngang nhau; có quyền nhận thừa kế và thờ cúng ông bà cha mẹ như nhau nhưng phải  thương yêu, nhường nhịn, hy sinh, chia sẻ vì có gắn bó thiêng liêng huyết thống. Đó chính là thực hiện truyền thống “Hiếu-Đễ” 孝 悌, hết lòng thờ kính cha mẹ, kính nhường các bậc huynh trưởng.

2.5. Về chi phí lễ giỗ, nếu không có phần thừa tự 承 祀 hương hỏa thì anh em con cháu nội ngoại trong gia đình chung góp tiền của để cúng giỗ (ngày xưa gọi là góp giỗ) phù hợp truyền thống gia phong và đặc điểm từng gia đình. Việc này được thực hiện vào ngày Tiên thường 先嘗 hay Cáo giỗ, tùy điều kiện tài chính, số lượng thành viên dự giỗ sao cho phù hợp, đảm bảo đoàn kết thương yêu, cảm thông, chia sẻ.

3. Trách nhiệm của con trai, con gái:

3.1. Do ảnh hưởng quan niệm cũ: “nữ nhi ngoại tộc” 女儿外族, “trọng nam khinh nữ” 重男輕女,  “nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô” 壹男曰有十女曰無…, coi đàn ông là trụ cột, đàn bà là nền tảng... lại thêm thói bảo thủ, hám quyền lợi, tài sản từ hương hỏa…nên nhiều bậc huynh trưởng ra sức ủng hộ, duy trì việc tước bỏ nghĩa vụ và quyền lợi của người con gái đối với Tổ tiên ông bà. Có khi do thiếu hiểu biết, tâm huyết mà ngay người con gái, con rể đã tự tước đi quyền của mình nên vẫn còn định lệ:

- Con trai có trách nhiệm thờ cúng cha mẹ và tổ tiên, con gái đi lấy chồng thì phải theo chồng, có trách nhiệm thờ phụng tổ tiên nhà chồng.

- Con gái “vu quy” không được thờ phụng cha mẹ tại nhà  riêng của mình;

- Nếu gia đình chỉ sinh con gái thì phải nhờ một người đàn ông khác, thường là em trai hoặc cháu trai trong dòng họ nội thờ cúng.

3.2. Thực tế, ngay từ thời phong kiến, khi Nho giáo đương thịnh, tuy đàn ông được đề cao, nhưng quan niệm về vị thế người con gái, thể hiện nguyên tắc chiêu mục của cổ nhân đã khá thoáng.

Đó là: “Vô nam dụng nữ, vô tử dụng tôn” (無男用女無子用孙, nghĩa là: không có con trai thì dựa vào con gái, không có con thì dựa vào cháu). Có điều những tư tưởng bảo thủ có ảnh hưởng lớn, nữ nhân lại tự ti  nên định lệ bất công Nam-Nữ ngay cả trong việc thờ cúng Tổ tiên vẫn tồn tại.

3.3. Thời nay, người con gái có chồng đã xây dựng nhà riêng lại ở xa quê mẹ thì thờ cúng cha mẹ ruột mình ngang hàng với cha mẹ chồng là hạnh phúc, là niềm hãnh diện của người làm con, dâu, rể. Thực tế Mẹ và Dì tôi vẫn thờ và thực hiện nghi lễ cúng Ông Bà Ngoại tôi tại Lào Cai, nhất là những năm không về quê ở Hải Phòng được!

-Lương Đức Mến, BS từ nhiều nguồn TK có cả thực tế gia tộc, địa phương, trước ngày Đại tường Nhạc mẫu, 17/Một Ất Mùi tức 27/12/2015)-