Đại thể về phép làm lịch

Mỗi sự kiện, biến cố xẩy ra trong tự nhiên xã hội đều diễn ra trong không gian, thời gian nhất định và ghi chép thời gian đã là nhu cầu của con người từ rất xa xưa. Điều đó thôi thúc nhu cầu tính lịch.

Khái niệm về thời gian của con người được hình thành từ sự cảm nhận tính chu kỳ, lập đi lập lại của các hiện tượng tự nhiên như ngày- đêm, mặt trời mọc lặn, mặt trăng tròn khuyết, mùa đông mùa hè…ở những nền văn minh cổ, con người nhận biết chu kỳ tự nhiên qua quá trình theo dõi chuyển động biểu kiến (là chuyển động được mô tả khi quan sát từ vị trí nào đó - trong trường hợp này là Trái đất - dù trong thực tế đối tượng có di chuyển hay không) của các thiên thể trên bầu trời. Chính quá trình giao tiếp, sự phát triển của xã hội đặt ra yêu cầu phân chia thời gian. Đó chính là phép làm lịch, hay Lịch pháp 曆法. Kết quả được ghi lại gọi là Lịch thư (H:曆書, A: Almanac, P: Almanach), tức sách lịch, niên giám. Vậy: Lịch là một hệ thống tổ chức, ghi chép thời gian theo cách thuận tiện cho việc điều tiết cuộc sống dân sự, các lễ nghi tôn giáo cũng như cho các mục đích lịch sử và khoa học. Nói một cách dễ hiểu: "Lịch" là phép quy định những khoảng thời gian, mà hiện nay ta thường biết đến là các từ: năm, tháng, ngày, giờ, thế kỉ, thiên niên kỉ...

Lịch làm ra để đếm ngày, để ghi chép công việc, để tính toán sự biến chuyển của các chu kỳ thiên văn chính. Đó là ngày (dựa trên sự quay của trái đất quanh trục của nó), tháng (dựa trên vòng quay của mặt trăng quanh trái đất, sinh ra Sóc Vọng) và năm (dựa trên chuyển động của trái đất xung quanh mặt trời, tạo ra 4 mùa). Ngày, tháng, năm cũng là các đơn vị cơ bản của lịch và vì vậy chuyển động trong không - thời gian của các thiên thể thiên văn học sử dụng hệ toạ độ trời và các thang thời gian khác nhau và quan hệ tương hỗ giữa chúng mà định ra trật tự thời gian, tên gọi. Nhưng Ba chu kỳ cơ bản đó không bao gìơ “trùng khít” nhau, chỉ có thể có 2 trong 3 thông số đó phù hợp nhau nên phải có phương pháp điều chỉnh do đó có nhiều cách tính lịch tùy trình độ và tập quán từng khu vực, thời gian. Mỗi nền văn hóa có một cách giải quyết khác. Lịch Âu châu bỏ hẳn chu kỳ trăng nên mồng 1 không phải là đêm không trăng và 15 không là trăng tròn. Những người sống theo thủy triều (dân chài, người đi biển) không còn dựa vào ngày trong tháng được nữa để tính ngày nước lên cao nhất. Tuy nhiên, đối với đa số dân chúng thì chuyện này không quan trọng lắm. Còn vấn đề làm sao cho ngày ăn khớp với năm thì giải quyết bằng cách cứ khoảng bốn năm có thêm một ngày (29/2). Trung Hoa thì giải quyết bằng cách vài năm thêm một tháng nhuận để hai bên âm dương ăn khớp trở lại, vì một năm có hơn 365 ngày mà 12 tháng (âm) chỉ có hơn 354 ngày. Nhược điểm của cách giải quyết này là ngày tháng không còn đo chính xác được các mùa, vì mỗi năm bắt đầu ở một thời điểm khác nhau và có năm dài năm ngắn.

Sự biến chuyển này tùy thuộc vào sự tuần hoàn của trái đất quanh mặt trời. Do đó, bất cứ lịch nào cũng là lịch mặt trời (solar calendar) hay dương lịch. Tuy nhiên, vì một năm tới 365 ngày, nên cần chia ra thành những đơn vị nhỏ hơn cho dễ tính toán. Do đó người ta lấy chu kỳ của mặt trăng, khoảng 29-30 ngày, làm đơn vị tháng. Đó là âm dương lịch (lunisolar calendar).