BẢO THẮNG đất xưa miền THỦY VĨ

Miền đất cổ Bảo Thắng gắn với Phố Lu nổi tiếng, là nơi cư ngụ rồi phát triển của một phái Lương Đức từ Chiến Thắng, An Lão, Hải Phòng lên khai hoang từ tháng 02/1964.

Địa danh Bảo Thắng có từ thời xưa (保勝關, Bảo Thắng quan).

Cuối thế kỷ XIX thuộc châu Thủy Vĩ, phủ Quy Hóa, trấn Hưng Hóa水尾州光化府興化鎭. Khi đó Bảo Thắng bao gồm cả một phần Tf Lào Cai sau này (Khu vực cửa khẩu và các phường: Phố Mới, Vạn Hoà, Nam Cường, Thống Nhất, Pom Hán, Soi Lần; các xã Cam Đường, Tả Phời, Hợp Thành).

Năm 1905, Pháp lấy phần đất của châu Thuỷ Vỹ bên hữu ngạn sông Hồng sáp nhập vào Chiêu Tấn (昭晉, tục gọi Mường Thu có 14 động do tù trưởng Đèo Chính Dân là Phụ đạo, nay là vùng Bát Xát, Sa Pa của Lào Cai) vẫn lấy tên là châu Thuỷ Vỹ 水尾. Từ đó địa danh Chiêu Tấn không còn. Phần đất của châu Thuỷ Vỹ bên tả ngạn sông Hồng được tách ra lập thành châu Bảo Thắng, ổn định đến khi lập tỉnh Lào Cai.

Từ 7/1907 châu Bảo Thắng 保勝 có 11 xã, phố trại và 30 làng, bản, phố: Lào Cai 老街, Phố Mới 鋪買, Trại Mới 寨買, Soi Mười 𤐝𨒒, Sơn Mãn 山滿, Giang Đông 江東, Cánh Chín 𦑃𠃩, Thái Niên 太年, Phố Lu 富瀘, Xuân Quang 春光, Phong Niên 豐年.Còn châu Thuỷ Vĩ 水尾 có 4 xã là xã Nhạc Sơn 樂山 (16 thôn bản) xã Xuân Giao 春胶 (14 thôn bản); xã Cam Đường 甘堂 (137 thôn, bản) xã Gia Phú 加富 (16 thôn bản) với tổng số 83 thôn bản[1].

Ngày 9-3-1944, thống sứ Bắc Kỳ ban hành nghị định bãi bỏ châu Thuỷ Vĩ, châu Bảo Thắng, thành lập phủ Thuỷ Vĩ, phủ Bảo Thắng, 3 châu Bát Xát, Sa Pa, Bắc Hà và khu đô thị Lào Cai.

Phủ Bảo Thắng gồm 17 xã, làng: Nhạc Sơn, Cam Đường, Gia Phú, Xuân Giao, Pha Long, Mường Khương, Bản Lầu, Phong Niên, Xuân Quang, Phố Mới, Trại Mới, Soi Mười, Sơn Mãn, Cánh Chín, Giang Đông, Thái Niên, Phố Lu. Lỵ sở của phủ đặt tại Lào Cai[2].

Từ 1944 mới gọi là huyện Bảo Thắng. Tuy địa giới đã điều chỉnh nhiều lần nhưng địa danh “Bảo Thắng” thì giữ nguyên suốt mấy chục năm và nó cũng không hàm ý chỉ vùng cửa khẩu với Trung Quốc nữa.

Trong kháng chiến, sau khi tái chiếm Lào Cai (tháng 11/1947), thực hiện chính sách “chia để trị”, Pháp đã lấy sông Hồng làm ranh giới, thành lập 2 “tỉnh” là: Phong Thổ nằm trong “xứ Thái tự trị” bên hữu ngạn và “tỉnh” Lào Cai trong “xứ Nùng tự trị” bên tả ngạn, khi đó Bảo Thắng chia đôi về 2 tỉnh. Về phía Cách mạng, đây là huyện đầu tiên giành chính quyền từ tay Nhật (8/1945) và từ căn cứ ở Đồng Hầm, Cam Đường phong trào diệt ác, phá tề lan nhanh xuống Xuân Giao và sang bên tả ngạn (Phong Niên) không theo “địa giới” tỉnh do Pháp lập.

 Đây là huyện thành lập Đảng bộ đầu tiên của tỉnh (15/10/1948). Trong kháng chiến, thị trấn Phố Lu có đồn Pháp xây khá kiên cố sau chiến dịch Sông Thao. Đồn này ở vị trí yết hầu án ngữ cửa ngõ Lào Cai. Đồn do Vallet Olivie làm đồn trưởng. Châu uý Nông Du Trang (người xã Phong Niên) chỉ huy lực lượng Bảo an, được Trưởng Ty CA Lào Cai là Trần Long gặp gỡ và giác ngộ.

Trong Chiến dịch Lao-Hà cơ sở này dược bàn giao cho quân đội sử dụng. Đại đội 684 dưới sự chỉ huy của Đại đội trưởng Quang Sơn đã thống nhất kế hoạch nhổ đồn Phố Lu với LLCA và cơ sở Nông Du Trang. Lúc 4 giờ kém 15’ ngày 05/3/1949, khi loa gọi hàng vừa vang lên, Châu uý cùng 2 người lính thân tín đã bắn chết Đồn trưởng sau đó tập hợp 43 lính Bảo an mang toàn bộ vũ khí nộp. Việc diệt Đồn Phố Lu đã tạo điều kiện chiến dịch Lao-Hà toàn thắng. Trong Chiến dịch Lê Hồng Phong, Bộ Chỉ huy đã chọn đồn này làm điểm khởi hoả (ngày 08/02) bằng chính những khẩu súng ĐKZ vừa được chế tạo tại xưởng quân khí Trần Đại Nghĩa ở Việt Bắc. Sự khiếp đảm của quân đồn trú sau khi 2 đại đội bị tiêu diệt, một máy bay bị hạ khiến binh lính đồn Phố Lu phải hàng và ngày 13/02/1950 Phố Lu cũng như toàn huyện được giải phóng. Từ đó Phố Lu được chọn làm huyện lị của Bảo Thắng. Do có những khu căn cứ du kích hoạt động mạnh và vững nên trong kháng chiến Bảo Thắng thực sự “trở thành cái nôi của phong trào Cách mạng trong hậu địch ở Lào Cai”.

Sau đó Bảo Thắng cùng cả tỉnh phá âm mưu gây phỉ của Pháp-Mĩ, bắt nhiều toán biệt kích, gián điệp; tiến hành xây dựng chế độ dân chủ nhân dân. Thời kỳ này, huyện có 15 xã : Vạn Hoà, Cam Đường, Nam Cường, Tân Tiến, Gia Phú, Hợp Thành, Lê Lợi, Bình Đẳng, Phú Nhuận, Phong Niên, Thái Niên, Xuân Quang, Phố Lu, Sơn Hà, Quang Trung.

Từ sau 1955, trong những năm xây dựng CNXH và đấu tranh thống nhất Tổ quốc, một số xã được tách ra lập thị xã Cam Đường (xã Cam Đường, Hợp Thành, Tả Phời và các thôn Cốc Xa, Lùng Thắng, Xóm Mới, Đồng Hồ, Tùng Tung của xã Nam Cường); có thôn nhập vào thị xã Lào Cai (Vạn Hoà) ; một số xã đổi tên (Lê Lợi, Bình Đẳng, Quang Trung) hay lập mới (Sơn Hải, Phong Hải) nên địa danh, địa giới có thay đổi.

Đây là thời kỳ mà Bảo Thắng đã góp nhiều công sức, máu xương và thực sự là một trong những huyện đi đầu của tỉnh Lào Cai về mọi mặt. Cũng bởi là huyện vùng thấp, cửa ngõ của tỉnh (khi đó Bảo Yên, Văn Bàn còn thuộc tỉnh Yên Bái) nên Bảo Thắng là nơi đồng bào Kiến An-Hải Phòng lên khai hoang “đậu lại” nhiều nhất (từ 1961) lập nên các HTX khai hoang độc lập hay xen kẽ ở Sơn Hà (1965 mới tách ra Sơn Hà, Sơn Hải), Phú Nhuận, Phố Lu, Phong Niên (1966 tách thành Phong Niên, Phong Hải), Xuân Quang,….

 Trong cuộc chiến 02/1979 Bảo Thắng bị tàn phá nặng nề nhưng cũng là địa bàn tiêu hao nhiều sinh lực đối phương ở Bản Phiệt, Bến Đền, Phong Niên, Phố Lu.

Những năm 1976-1991, khi tỉnh lị chuyển về Tx Yên Bái (8/1978), Tx Lào Cai cũ bỏ hoang (“Lào Cai mất đất, Cam Đường mất tên”) thì Bảo Thắng trở thành trung tâm của các huyện phiá Bắc tỉnh HLS; TT Phố Lu thành nơi xả hơi của bọn làm ăn phi pháp, cán bộ, bộ đội biến chất lắm tiền ở Mường Khương, Bắc Hà và điểm dừng chân trên đường từ xuôi lên tỉnh Lai Châu. Đồng thời còn nổi tiếng, ví như Hồng Công vì đây là điểm trung chuyển hàng nhập lâụ mua từ các “chợ âm dương” ở biên giới về (máy khâu, vải, phích, pin, nước hoa, dép…) và ma tuý từ xuôi lên, từ Nghĩa Lộ, Lai Châu sang lén lút đưa sang TQ.

Sau ngày tỉnh Lào Cai được tái lập (10/1991), Phố Lu trở thành nơi tập kết của một số cơ quan tỉnh đến 1993 trở lại chỉ còn là thị trấn huyện lị. Bảo Thắng là huyện nằm ở trung tâm và là huyện vùng thấp của Lào Cai, thuận đường giao thông sắt, thủy, bộ, trình độ dân cư cao hơn một số huyện nên Bảo Thắng có nhiều thuận lợi phát triển KT, VH, XH.

Đến TK XXI, Bảo Thắng là một huyện biên giới cửa ngõ của thành phố Lào Cai, có diện tích tự nhiên 69.155ha, dân số 100.577 người. Phía Bắc giáp với huyện Hà Khẩu (Vân Nam - Trung Quốc) với 7km đường biên giới, phía Đông và Đông Bắc giáp với huyện Bắc Hà và Mường Khương, Phía Nam giáp với huyện Bảo Yên và Văn Bàn, phía Tây giáp với huyện Sa Pa và Tây Bắc giáp với thành phố Lào Cai.Bảo Thắng có 15 xã, thị trấn: Phía hữu ngạn sông Hồng có 5 xã và 01 thị trấn (Sơn Hà, Sơn Hải, Phú Nhuận, Xuân Giao, Gia Phú, thị trấn Tằng Loỏng); Phía tả ngạn sông Hồng có 7 xã và 2 thị trấn (Thị trấn Phố Lu, xã Phố Lu, xã Trì Quang, xã Xuân Quang, xã Phong Niên, thị trấn Phong Hải, xã Bản Cầm, xã Bản Phiệt, xã Thái Niên).

-Lương Đức Mến, biên khảo từ nhiều nguồn, 8/2009-

---

[1] Như vậy địa bàn huyện Bảo Thắng nay ngày đó là một số xã hay một phần xã của cả 2 châu. Một số xã của 2 châu này nay đã thuộc thành phố Lào Cai.

[2] Như vậy địa bàn Bảo Thắng hồi đó gồm cả một số vùng nay đã thuộc thành phố Lào Cai, huyện Mường Khương nhưng lại không bao gồm một số xã khi đó thuộc Thuỷ Vỹ.