Vì sao, “CỬU NGŨ CHÍ TÔN” ?

Xem file cổ trang, đọc các truyện về thời Phong kiến bên Trung Quốc hoặc thời Quân chủ bên ta thường thấy từ “Cửu ngũ chí tôn” để chỉ các bậc Hoàng đế, Vua.

Nghe riết cũng hiểu cụm từ đó là chỉ “vua” nhưng ban đầu chỉ mang máng rằng danh xưng này có từ thời rất xưa, khi người dân gọi các bậc đế vương là “真龍天子, 九五至尊” (chân Long Thiên tử, Cửu ngũ chí tôn). Còn cụ thể, chi tiết lý giải “vì sao lại thế” thì phải tốn khá nhiều thời gian và công sức mới “vỡ vạc” dần ra được! Đại khái là thế này:

1.Trước hết nói về “cửu ngũ”:

- Xuất phát từ Quẻ dịch:

 Trong 64 quẻ dịch 六十四卦 thì Càn 乾 đứng đầu, tượng trưng cho trời.

Quẻ Càn được kết hợp bởi Nội quái là: ☰ (||| 乾 qián) Càn hay Trời 天 và Ngoại quái là: ☰ (||| 乾 qián) Càn hay Trời 天. Quẻ này đồ hình có 3 vạch liền, tượng trưng người cha, hành Kim, tuổi Tuất và Hợi, hướng Tây Bắc. Càn là cực dương cực thịnh. Quẻ này có có bốn đặc tính là: đầu tiên và lớn, hanh thông, thích đáng, chính và bền.

Trong quẻ Càn lại có 7 Hào 爻: Sơ cửu: Tiềm long vật dụng, Cửu nhị: Hiện long tại điền, lợi kiến đại nhân, Cửu tam: Quân tử chung nhật càn càn, tịch dịch nhược; Lệ, vô cữu, Cửu tứ: Hoặc dược, tại uyên, vô cữu, Cửu ngũ: Phi long tại thiên, lợi kiến đại nhân, Thượng cửu: Kháng long hữu hối, Dụng cửu: Kiến quần long vô thủ; Cát.

Trong đó hào thứ 5 Cửu ngũ: Phi long tại thiên, lợi kiến đại nhân 九 五 : 飛 龍 在 天 , 利 見 大 人 (tức Rồng bay trên trời, ra mắt kẻ đại nhân thì lợi)  là tốt nhất. Hào này là dương mà ở ngôi dương cao nhất trong quẻ lại đắc trung (ở giữa ngọai quái), như vậy là có đủ những điều tốt,vừa cao quí vừa chính trung. Nó lại được hào 2 (Hiện long tại điền, lợi kiến đại nhân 見龍在田; 利見大人) hỗ ứng với nó, mà hào 2 cũng cương kiện, đắc trung. Chú ý rằng hào 2 và 5 đều là trung (là hào ở giữa 3 hào nội quái và 3 hào ngoại quái), nhưng hào 2 không chính (dương ỏ vị trí Âm, hào chẵn) mà chỉ hào 5 mói được cả trung lẫn chính (dương ở vị trí dương, hào lẻ).

Mở rộng thêm nên biết rằng: được hào 2 là rồng đã lên khỏi vực sâu nhưng vẫn ở trong ruộng, phải gặp được minh chủ thì mới làm nên sự nghiệp. Ví  như Lã Vọng  Khương Tử Nha (姜子牙呂望, 1156 tCn – 1017 tCn), sau khi được Cơ Xương Chu Văn vương (周文王姬昌, 1152 tCn - 1046 tCn) mời về giao trọng trách, hoàn thành việc diệt Tử Thụ Thương vương Thụ (商王受子受, 1154 tCn – 1122 tCn) của nhà Thương (商朝, 1766 tCn–1122 tCn) lập nên nhà Chu (周朝, 1122 tCn–249 tCn) mới lưu danh. Hay như Trần Đại Nghĩa (1913 – 1997) vào tháng 5/1946 được Hồ Chủ tịch (1990-1069) đưa từ Paris về nước, trong dụng nên phát huy hết tài năng, tổ chức triển khai ứng dụng các công trình nghiên cứu có giá trị khoa học xuất sắc, đóng góp vào sự phát triển kinh tế, xã hội và đảm bảo an ninh quốc phòng của đất nước.

Còn gặp hào 5 thì quá tốt, từ ruộng, rồng đã bay trên trời, bậc lãnh tụ tung hoành thiên hạ mà lại gặp hiền tài sẽ thành đại nghiệp. Ví như Lưu Bang Hán Cao Tổ (漢高祖(劉邦, 256 tCn-195 tCn) bình được thiên hạ nhờ công của Hán sơ Tam kiệt 漢初三傑 là Trương Lương (張良, 250 tCn – 186 tCn), Tiêu Hà (蕭何, 257 tCn - 193 tCn) và Hàn Tín (韓信, 230 tCn- 196 tCn). Hoặc như Chủ tịch Hồ Chí Minh trở thành vĩ nhân lãnh đạo nhân dân Việt Nam giành, giữ chính quyền, kháng Pháp thắng lợi, “đánh cho Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào”… bởi có những người giúp việc tài ba, xuất chúng như Võ Nguyên Giáp (1911-2013), Trường Chinh (1907-1988).

Như thế, Càn là quẻ đầu mà Cửu ngũ là hào tốt nhất trong quẻ đó, cho nên ví nó với con rồng bay trên trời và ngôi của nó là ngôi chí tôn (ngôi vua). Vì vậy cổ nhân cho rằng quyền vua là “kiền cương” 乾綱, dùng cửu ngũ九五để đại diện cho đế vương.

Ngoài ra, hào Cửu ngũ của quẻ Càn còn có飛 龍 在 天 (phi long tại thiên)  tức Rồng bay trên Trời hợp cùng “lợi kiến đại nhân” thể hiện rõ ý: “đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu; nước chảy xuống thấp, lửa bén tới chỗ khô; mây bay theo rồng, gió bay theo cọp, thánh nhân xuất hiện mà vạn vật đều trông vào (…). Mọi vật đều theo loài của nó” cho nên được đế vương dùng đến.

-Theo truyền thuyết: Ngọc Hoàng Thượng Đế sinh vào ngày mùng 9 tháng giêng âm lịch, có nên số 9 là chỉ Trời mà Vua là Thiên tử (天子, con trời).

-Xuất phát từ bản thân chữ “cửu”:

+Số học thời cổ phân làm số âm (陰, những số chẵn như: 2, 4, 6, 8) và số dương (陽, số lẻ như 1, 3, 5, 7, 9).

+Chữ九 người Trung đoc là “jiu3 jiu1 qiu2”, Hán Việt kêu là “cửu” chỉ số 9 nó hài âm với “jiu3” của người Trung, “cửu” của âm Hán Việt khi đọc chữ 久mang ý nghĩa trường cửu, vạn thế, lâu dài.

Cũng liên quan đến chữ “cửu”, còn từ chỉ đức tối cao là từ “cửu trùng” 九重.

- Còn số 5:

-Trong toán học, số 5 nằm ở giữa trong dãy số từ 1 đến 9, nó là con số trung tâm.

-Trong triết học cổ, số 5 xuất hiện với những ý nghĩa may mắn, tốt lành, như: Ngũ Phúc 五福: Phú 富– Quý 貴– Thọ壽- Khang健– Ninh寧; Ngũ Hành五行: Kim金 – Thủy水– Mộc木– Hỏa火– Thổ土; Ngũ hướng 五方: Bắc 北– Nam 南– Đông 東- Tây 西và Trung tâm 中心. Như thế, nó tượng trưng cho chữ “phúc”, cho sự cân bằng ngũ hành, là cái gốc của vạn vật.

-Trong lịch sử còn là Ngũ phương thượng đế五方上帝cai quản 5 phương hướng, gồm: Hoàng Đế (黄帝, màu Vàng, Đất ở chính Giữa), Thanh Đế (青帝, màu Xanh, Cây cỏ, mùa Xuân ở phương Đông), Hắc Đế (黑帝, màu Đen, Nước, mùa Đông ở phương Bắc), Xích Đế (赤帝, màu đỏ, lửa, mùa hè ở phương Nam) và Bạch Đế (白帝, màu Trắng, kim loại, mùa Thu ở phương Tây).

-Trong thiên nhiên có Ngũ sắc chỉ 5 mầu cơ bản (Xanh, Đỏ, Vàng, Trắng, Đen); có Ngũ vị chỉ 5 mùi vị (Chua, Đắng, Ngọt, Cay, Mặn); cơ thể có Ngũ tạng (Gan, Tim, Tỳ, Phổi, Thận); Ngũ khiếu (Mắt, Lưỡi, Miệng, Mũi, Tai); trạng thái tâm lý có Ngũ xúc (Giận, Mừng, Lo, Buồn, Sợ); con người cần Ngũ Đức (Nhân, Lễ, Tín, Nghĩa, Trí)…

-Hơn nữa, số 5 thuộc hành Thổ, màu Vàng, mang tính chất của sự nuôi dưỡng, của sự ươm trồng.

-Nó còn là số “sinh” trong “Sinh 生- Bệnh 病 - Lão 老 -Tử 死”, ý chỉ sự sinh sôi nảy nở, sự phát triển và thay thế của cái mới.

Như thế, số năm tượng trưng cho trung tâm, tự nhiên xã hội, cho trường thọ và bất diệt.

Đại Việt ta, từ xưa đã có Cờ ngũ sắc hay còn gọi là cờ thần, dùng để treo trong các dịp hội làng, tế trời, lễ hội lớn. Cờ này hình vuông, có 5 màu (vàng, đen, xanh, đỏ, trắng) tượng trưng cho phong thủy của trời đất và có tua xung quanh.

Do vậy “cửu ngũ” là sự kết hợp giữa “9” và “5”, với số 9 là lớn nhất, số 5 ở giữa trong các số Dương (lẻ). Nên nói “cửu ngũ” là chỉ số 95 bao quát được hết các số Dương. nói rõ ý cao quý, phúc hậu, đầy đặn, vĩnh cửu, là trung tâm của trung tâm!

2. Xét thuật ngữ “chí tôn”

Thuật ngữ này Hán tự viết là 至尊. Từ này có nghĩa là tôn kính hết mức, chỉ địa vị cực cao quý hơn hết. Thường dùng trong văn học cổ để tôn xưng Vua,  Hậu hay Thượng Đế.

Trong Hán Thư 漢書 có câu: “陛下初登至尊, 與天合符, 宜改前世之失, 正始受之統” đọc là “Bệ hạ sơ đăng chí tôn, dữ thiên hợp phù, nghi cải tiền thế chi thất, chánh thủy thụ chi thống”, tạm hiểu là “Bệ hạ chí tôn, nhân hòa trời sinh, thay đổi được mất của kiếp trước, chấp thuận thống nhất”.  Trong Đông quan Hán kí東觀漢記 có câu: “有司奏立長秋宮, 以率八妾.上未有所言, 皇太後曰 “馬貴人德冠後宮.'遂登至尊” đọc là “hữu ti tấu lập trường thu cung, dĩ suất bát thiếp. Thượng vị hữu sở ngôn, hoàng thái hậu viết: “mã quý nhân đức quan hậu cung. Toại đăng chí tôn” ý nói việc Hoàng Thái hậu khen Mã Quý phi ở hậu cung cũng xứng là cao quý.

Bên ta, trong Cung oán ngâm khúc宮怨吟曲của Ôn như Hầu Nguyễn Gia Thiều (温如侯阮嘉韶, 1741-1798) viết từ TK XVIII có câu thứ 173 là “𨕭帳錦至尊渭渭”  được phiên âm là: “Trên trướng gấm chí tôn vời vợi”. Có  triều đại bên Trung Quốc gọi Ngọc Hoàng 玉皇 hay Ngọc Đế 玉帝 là thần “Hạo thiên Kim khuyết Vô thượng Chí tôn Tự nhiên Diệu hữu Di la Chí chân Ngọc hoàng Thượng đế, Huyền khung Cao thượng Ngọc hoàng Đại đế” mà trong đó có tôn xưng “Vo Thượng Chí Tôn” 无上至尊.

Do ý nghĩa số cực dương, chứa đựng điều tốt lành, vĩnh viễn, cực cao quý nên “cửu ngũ chí tôn” 九五至尊được dùng chỉ Vua, Hoàng đế và hậu thế theo đó mà dùng!.

3. Ảnh hưởng “cửu” tới đời sống xã hội

-Về mặt tâm linh, các tín ngưỡng:

+Cửu Huyền Thất Tổ trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên;

+Chúng dân khi khấn vái, lễ bái thường nói: “Con lạy chín phương Trời, mười phương Phật”;

+Tục thờ mẹ Cửu Thiên Huyền Nữ 九天玄女 khá phổ biến ở nhiều nơi;

+Theo thuyết “sao hạn” sự tốt xấu, lành dữ của con người bị ảnh hưởng bởi Cửu Diệu Tinh quân九曜星君là chín vị thần trông coi 9 thiên thể chuyển động trên bầu trời, là những ngôi sao: Thái Dương 太陽, Thái Âm太陰, Vân Hán文漢, Thủy Diệu水曜, Mộc Đức木德, Thái Bạch太白, Thổ Tú土宿, La Hầu羅侯, Kế Đô繼都. Theo nguyên lý Cửu diệu, có 3 sao Tốt: Thái Dương, Thái Âm, Mộc Đức;  3 sao Xấu: La Hầu, Kế Đô, Thái Bạch và 3 sao Trung: Vân Hán, Thổ Tú, Thủy Diệu. Thực ra, trong vũ trụ chỉ 7 vì sao là có thực Thái dương hệ còn sao La Hầu và Kế Đô là những vì sao tưởng tượng ra chắc cho đủ 9 !,

+ Trong thần thoại Hy Lạp cổ đại có Zeús宙斯còn gọi là thần Sấm Sét, là Vua các vị thần và là thần của bầu trời cũng như sấm và sét, tương đương như thần Jupiter trong thần thoại La Mã, một trong những vị thần tối cao có nhiều vợ. Người vợ thứ 8 là Mnemosyne谟涅摩叙涅là nữ thần của ký ức. Bà là con của Gaia và Uranus, có 12 người con với Zeus. Trong đó  sau 9 đêm sinh 9 người con gái liên tiếp được gọi là Muse đều là nữ thần Thơ, gồm: Calliope (thơ ca sử thi), Clio (lịch sử), Erato (thơ tình), Euterpe (âm nhạc), Melpomene (bi kịch), Polyhymnia (thánh ca), Terpsichore (khiêu vũ), Thalia (hài) và Urania (thiên văn học).

-Về tôn giáo:

+Trong Phật Giáo Đại thừa, thế giới Tây Phương Cực Lạc được chia thành 9 cấp bậc tu học, gọi là Cửu Phẩm Liên Hoa九品莲花. Theo truyền thuyết Đức Phật Đản Sinh, khi Ngài sinh ra có 9 con rồng phun nước tắm cho Phật, gọi là Cửu Long Phún Thủy 九龍噴水.

+Thiên Chúa giáo có Cửu Phẩm Thiên Thần 九品天神là những tạo vật vô hình do Thiên Chúa tạo ra để phục vụ cho các công việc của Người 一神教. Các Thiên thần này được chia ra 3 cấp mà Cấp bậc thứ nhất kề cận Thiên Chúa bao gồm: Minh thần (智天使, Cherubim), Luyến thần (炽天使, seraphim), Bệ thần (座天使, Ophanim) hoặc Ngai thần (座天使, Thrones).

-Về thiên văn học: 9 hành tinh 九行星trong Thái Dương hệ 太阳系gồm: sao Thủy (水星, Mercury), sao Kim (金星, Venus), Trái Đất (地球, Earth) sao Hỏa (火星, Mars), sao Mộc (木星, Jupiter), sao Thổ (土星, Saturn), sao Thiên Vương (天王星, Uranus), sao Hải Vương (海王星, Neptune), sao Diêm Vương (冥王星, Pluto). Lưu ý 9 hành tinh này không ứng với Cửu diệu 九曜như nói ở trên và tuy trong Thái dương hệ có Mặt trời (太陽, Sun) nhưng nó lại không nằm trong Cửu tinh 九星!

-Liên quan đến Vua: Tất cả đồ dùng trong cung đình, nhất là của Vua 御用 đều dùng số 9 để đặt tên như Cửu Long Bôi (九龍桮, 9 cốc rồng), Cửu Đào Hồ (九桃壶, ấm 9 quả đào), Cửu Long Trụ (九龍柱, cột 9 rồng), hay cách nói biểu thị số nhiều như Cửu Thiên九天, Cửu Châu 九州, Cửu Đỉnh 九鼎.

Cũng vì đó, áo Vua mặc gọi là long bào 龍袍, thường thêu 9 hình rồng.

Con số 9 còn ảnh hưởng trong việc phân cấp quan lại ở chế độ quân chủ khi nó chia ra làm 9 cấp (九品, cửu phẩm), thấp nhất là hàng quan cửu phẩm (ví dụ ở cuối nhà Nguyễn là Bá hộ伯戶, Chánh tổng正總,…) và cao nhất là đến quan nhất phẩm 壹品 (cuối nhà Nguyễn là Đại học sĩ大學士, Ngũ quân Đô thống五軍都統).

-Lương Đức Mến, BS từ nhiều nguồn TK, tranh mh "chôm" trên mạng-