Tìm hiểu VỀ CHỮ HIẾU

Đúng là “Thiên kinh vạn điển, hiếu nghĩa vi tiên” 千經萬典，孝義為先 !.

Tranh chữ BÁCH THIỆN HIẾU VI TIÊN 百善孝為先 (Lấy trên MXH)

Chính Tăng tử (曾参, 505  - 435 tCn, 1 trong 24 người có tên trong Nhị thập tứ hiếu 二十四孝  từng viết “孝 者 百 行 之 先”: “Hiếu giả bách hạnh chi tiên tức” Hiếu là nết đứng đầu trăm nết. Xin trích nguyên câu: “孝 者 百 行 之 先: 孝 至 於 天，則 風 雨 順 時。孝 至 於 地，則 萬 物 化 成。孝 至 於 人，則 眾 福 咸 臻” (Hiếu giả bách hạnh chi tiên, hiếu chí ư thiên, tắc phong vũ thuận thời, hiếu chí ư địa tắc vạ vật hóa thành, hiếu chí ư nhân. Tắc chúng phúc hàm trăn; tức Nết hiếu đứng đầu trăm nết tốt: hiếu cảm đến trời thì mưa thuận gió hòa: hiếu cảm đến đất thì muôn vật hóa thành, hiếu cảm đến người thì muôn phúc đều tới.).

 Nhưng “hiếu” là gì và chữ tượng hình nó ra sao không phải ai cũng rõ. “HIẾU” là âm Hán Việt của chữ 孝 là chữ Hán và tìm hiểu kỹ chữ này thấy khối điều hay.

1. Bảng mã, Tính chất, Hình thể và Cấu tạo:

1.1. Bảng mã :

Trong Hán tự có 3 chữ cùng được đọc bằng âm Hán Việt là “hiếu”, gồm: 好, 孝, 酵. Nhưng “hiếu” trong “báo hiếu” được viết bằng 1 chữ là chữ  孝, chữ này có:

- Bính âm 拼音：xiào, chú âm 註音： ㄒㄧㄠˋ;

- Thuộc Bộ thủ 部首: “tử” 子 có 部首筆畫：3  nét thêm 4 nét của chữ “lão” giản thể 耂 nên tổng số nét 總筆畫 là 7;

- Mã Ngũ bút 五筆 86 là：FTBF, Ngũ bút 五筆 98 là FTBF và Thương Hiệt 倉頡 là JKND; Tứ giác hiệu mã 四角號碼：44407; mã UniCode：U+5B5D; quy phạm Hán Tự biên hiệu 規範漢字編號：0638.

- Phiên thiết 翻切 là “hô giáo thiết” 呼教切 nên đọc là “hiếu”

1.2. Tính chất của chữ:

Theo quan niệm dân gian  民俗參考 chữ này có Ngũ hành 漢字五行 là：”Thủy” 水, Cát Hung　吉兇寓意 thuộc：”Cát” 吉, mức độ thường dùng　是否為常用字：có 是, thuộc giống đực 男性.

1.3. Hình thể và cấu tạo:

- Về hình thể chữ 字形結構 hai bộ phận chính 首尾分解查字 là  “thổ” 土 và “tử” 子 (tuzi) , được tạo bởi   漢字部件構造：chữ “lão”老 là người già lược đuôi “truỷ”匕 còn lại phần giống bộ “lão” giản thể 耂, kết hợp với chữ “tử” 子 là con, là người đàn ông có đức hạnh, học vấn (Tòng “lão”, tòng “từ” 從老省，從子: 耂子).

- Viết theo ghi số  筆順編號: 1213521, theo lời 筆順讀寫 là hoành thụ hoành phiết chiết thụ hoành 橫豎橫撇折豎橫 (ngang, dọc, ngang, phẩy, gẫy, dọc, chéo).

2. Nghĩa và cách dùng cơ bản:

 2.1. Trước hết “Hiếu” 孝 Hết lòng với cha mẹ :

- “Hiếu kính” 孝敬 với cha mẹ là phải tận tâm chăm sóc và vâng lời 對父母儘心奉養竝順從.  “Hiếu” trở thành lẽ sống, “Đạo hiếu” (H: 孝道, A: The duty of filial piety, P: Le devoir de la piété filiale) hay “Hiếu thân” (H: 孝親, A: The filial piety, P: La piété filiale) là bổn phận làm con phụng dưỡng cha mẹ. Do vậy cổ nhân có những câu răn dạy như: “Hiếu hậu vi tiên” 孝厚為先, “Hiếu đức trung nhân” 孝德忠仁 ý là việc hết lòng hiếu thảo với cha mẹ phải làm trước hết, thành thực hết lòng. Một gia đình có con hiếu, cháu hiền 孝子賢孫 là gia đình hạnh phức, hưng long:

祖宗功德天年盛 Tổ tông công đức thiên niên thịnh;

孫子孝賢萬代昌 Tôn tử hiếu hiền vạn đại xương.

- Ngoài ý nghĩa tôn kính, phụng dưỡng cha mẹ, “hiếu” còn hàm ý giữ mình bởi ta do cha mẹ sinh ra nên không được làm tổn thương thể xác lẫn tâm hồn mà phải tu thân để lập nghiệp, tạo được tiếng thơm, làm rạng rỡ cha mẹ.

 2.2. Gần ý này còn có :  “Hiếu đễ” (H: 孝悌,  A: The filial piety and respect for elder brothers, P: La piété filiale et respect des aînés),  “Hiếu thuận” (H: 孝順,  A: The piety and obedience, P: La piété et obéissance) là hiếu thảo với cha mẹ và hòa thuận với anh chị em. Còn Hiếu thân (H: 孝親, A: The filial piety, P: La piété filiale) là mình hiếu thảo với cha mẹ thì con mình cũng sẽ hiếu thảo với mình.

- Đạo hiếu, ngoài việc phải thờ cha mẹ, lập thân còn rộng ra là hiếu với các bậc trưởng thượng, hiếu với dân, góp phần xây dựng quê hương, đất nước.

Tóm lại, “Hiếu” là một trong Tám đức tính căn bản của con người: “Hiếu 孝, Ðễ 悌, Trung 忠, Tín 信, Lễ 禮, Nghĩa 義, Liêm 廉, Sỉ 恥”. Xưa kia điều quan trọng nhất trong tiêu chuẩn lựa chọn quan lại của nhà Hán 中國漢代選拔官吏的科目之一, sau này được tiếp tục dưới triều Minh, Thanh 中國明, 清兩代對舉人的稱呼 là “Hiếu liêm” 孝廉. Trong đó “hiếu” 孝 là chỉ người con có hiếu với cha mẹ 指孝子, là “thảo”, con thờ cha mẹ hết lòng; “liêm” 廉 là bản thân phải “ngay”, biết phân biệt cái riêng cái chung, không làm điều sai quấy, tham cầu dù trong hoàn cảnh nào.

- Do hiếu kính với cha mẹ nên khi cha già mẹ héo, con cái tiến hành tang ma chu đáo 居喪的事, ấy là “thủ hiếu” 守孝; mặc đồ tang theo các hạng tang phục 喪服 là “đái hiếu” 戴孝 và quần áo tang gọi là “hiếu y” 孝衣, mặc đồ đó là “xuyên hiếu” 穿孝, trút bỏ nó khi đoạn tang là “thoát hiếu”  脫孝.

- Khi gia đình có người thân mất, thân bằng quyến thuộc đến  chia buồn, viếng theo đúng nghi thức là “điếu hiếu” 吊孝.

- Theo Hòa Thượng Tuyên Hóa (An Từ Bạch Ngọc thư, 1918-1995) thì Đạo hiếu có bốn thứ:

+ Đại hiếu là báo đền ơn cha mẹ của mình trong nhiều đời về trước, báo đền ơn của sư trưởng;

+ Tiểu hiếu là hiếu thảo với cha mẹ, lo lắng, chăm sóc làm cho cha mẹ vui vẻ; phụng dưỡng, cung kính cha mẹ, cúng dường cha mẹ;

+ Viễn hiếu là kính trọng các bậc thánh hiền xưa kia, lấy mỗi lời nói mỗi công hạnh của họ làm gương sáng để mình bắt chước noi theo;

+ Cận hiếu là ngoài hiếu thảo với cha mẹ mình cần phải hiếu thảo với cha mẹ người khác; tôn trọng những huynh trưởng, tiền bối của mình rồi cũng tôn trọng những bậc tiền bối của kẻ khác.

3. Vị trí trong Tự điển và Chiết tự:

- Trong Thuyết Văn Giải Tự 說文解字 chữ “Hiếu” có thứ tự 編號 5358, ở tập 第 08 (卷八) quyển thượng 卷上, lão bộ đệ 老部第 10 字.

 - Trong Khang Hi tự điển 康煕字典 ở trang 頁 278 tập 第 11 ( 點擊查看原圖, điểm kích tra khán nguyên đồ)

- Hán Ngữ tự điển 漢語字典 ở quyển 卷 2  trang 頁 1011 第 04

- Trong Từ Hải 辭海 ở quyển 卷 3 trang 頁 9850 第 3

Chữ “hiếu” 孝 gồm chữ “LÃO” 老 ở trên được lược bớt phần đuôi “truỷ”匕 thành 耂, chữ “TỬ” 子 ở dưới. Cha trên, con dưới, thể hiện rõ tôn ti trật tự gia đình trên dưới phân minh. Ngày trước khi dạy chữ này, các cụ Đồ Nho xưa đã “chiết tự” thành các câu vè giúp học trò dễ nhớ mặt chữ:

Đất thì là đất bùn ao, (土)

Ai cắm cây sào sao lại chẳng ngay.(丿)

Con ai mà đứng ở đây, (子)

Đứng thì chẳng đứng, vịn ngay vào sào.(丿)

Thế mới biết các bậc làm thầy xưa giỏi thật, họ tinh thông tiếng, thể thơ mẹ đẻ, giỏi chữ Hán, có Tâm tìm cách dạy trò dễ nhớ, dễ thuộc. Khi chiết tự chữ “hiếu” 孝, vừa thú vị, vừa hiểu sâu về nghĩa của từ để không bao giờ quên, lại cùng một lúc, nhớ được rất nhiều chữ. Ví dụ nhớ: chữ “thổ” 土 là “đất” (là một cái chồi đâm lên), chữ “tử” 子 là “con” (Chàng ơi! chẳng thấy chàng sang, Bây giờ chữ “liễu” 了 nét ngang 一 mất rồi !).

Ngày nay chúng ta có lắm tiêu chí sống, các cuộc vận động cho mọi lứa tuổi, mọi ngành, mọi giới nhưng dường như chưa đạt hiệu quả cao. Bởi đã xem nhẹ “Đạo hiếu” mà chữ “Hiếu” thời nào cũng cần và rất đáng được đề cao nêu gương.

Tất nhiên, do thời cuộc và do quan niệm xã hội khác đi nên những biểu hiện cụ thể của đạo hiếu cũng phải có những thích ứng mới. Trong đó các bậc trưởng thượng cũng cần có nhận thức, ứng xử thức thời để làm gương cho con cháu, giúp con cháu học hành, công tác, kinh doanh thành đạt, giữ tròn đạo hiếu, hòa thuận gia đình, phát triển xã hội.

-Lương Đức Mến, đầu mùa lạnh 2023-