"Tiết khí" tính theo lịch nào ?

Vòng Tiết khí, theo BKTĐ mở

Cho đến nay, nhiều người vẫn nghĩ “Thanh Minh là ngày 03 tháng 3 âm lịch”. Nhưng thực ra, Thanh Minh là “Tiết” mà “tiết khí” thì theo thời tiết, nghĩa là theo Dương lịch!. Chỉ có “Tết” và “Giỗ” mới theo Âm lịch. Ngày 03/3/ âm là ngày Tết Hàn thực 寒食节, cũng là ngày giỗ ông Giới Tử Thôi 介之推 quyết chết cháy để tỏ ý không hợp tác với nhà Vua bội bạc thời Xuân Thu (春秋时期, 722 đến 481 tCn).

Khi xã hội loài người phát triển đến một mức độ nhất định, ngoài nhu cầu ăn mặc, duy trì nòi giống còn có nhu cầu vui chơi, giao tiếp, tâm linh. Từ đó có “Lễ, Hội, Tết” là những sinh hoạt đặc thù chỉ có ở loài người, là nền tảng của đời sống chung từ gia đình, xóm làng, đến cả nước và lan ra toàn cầu. Những sinh hoạt này lấy tự nhiên, vũ trụ làm trục dọc, và nhân sinh làm trục ngang, hòa hợp trời, đất với con người. Cùng với sự phát triển của xã hội, có những “Lễ, Hội, Tết” phai nhạt đi, ngược lại có những “Lễ, Hội, Tết” đậm nét hơn hoặc “Lễ, Hội, Tết” mới xuất hiện.

Tùy từng “Lễ, Hội, Tết” khác nhau mà chúng được tiến hành vào một thời gian nhất định, theo Dương lịch hay theo Âm lịch. Phần lớn các “Lễ, Hội, Tết” cổ truyền của Việt Nam đều tính theo Âm lịch. Nhưng hiện nay âm lịch đang dùng là Âm Dương lịch, là lịch kết hợp được cả chu kỳ Mặt Trăng và chu kỳ Mặt Trời. Đây chính là lịch có từ thời Sùng Trinh[1] nhà Thanh, gọi là “Sùng Trinh Lịch Thư” (the Chongzhen Lishu, 崇祯历书), tức “Thời Hiến lịch pháp” 時憲曆法. Khởi đầu Lễ Bộ thị lang 禮部侍郎Từ Quang Khải 徐光啟, 1562-1633, đậu tiến-sĩ khoa Giáp Thìn 1604)[2] sớm thấy lịch của người Tây phù hợp với Thiên tượng hơn; khi tính Nhật thực, Nguyệt thực chính xác hơn lịch hiện dùng của Minh triều nên đã đề xuất cải cách lịch và được Hoàng đế chuẩn phê.

Để thực hiện việc cải lịch, một tập thể các Nho sĩ tiến bộ, tâm huyết với việc cải cách lịch được điều về Tây Cục trong Cục Thiên văn, như Từ Quang Khải 徐光啟, Lý Chi Tảo 李之藻, ... với sự cố vấn, giúp đỡ của các giáo sĩ phương tây, như Long Hoa Dân (龙华民 tức Nicholas Longobardi, 1559-1654, người Ý) và Đặng Ngọc Hàm (鄧玉函tức Johannes Schreck alias Jean Terrenz, 1576-1630, người Thụy Sĩ), La Nhã Cốc (羅雅谷 tức Giacomo Rho, 1593-1638, người Ý), đặc biệt là Adam Schall[3] để tính toán. Công việc được tiến hành từ năm 1629 đến 1633. Khi hoàn thành, đưa vào thực nghiệm quả là chính xác. Sùng Trinh nghe trình đã phán “Lịch Tây-cục quả đúng hơn vậy. Trẫm sẽ đổi Tây-pháp thành Đại-thống Lịch-pháp”. Nhưng Lịch chưa kịp ban hành thì Nhà Minh mất. Sau này nhà Thanh mới chính thức ban hành với sự tích cực của Johann Adam Schall von Bell, khi đó được Khang Hi lưu dụng.

Cần nhắc lại: Tiết khí trong năm để điều chỉnh lịch tính bằng vị trí của mặt trời. Vì quỹ đạo của Trái Đất là một hình elíp rất gần với hình tròn chứ không phải là một hình tròn nên vận tốc di chuyển của Trái Đất trên quỹ đạo xung quanh Mặt Trời không phải là một hằng số. Do đó khoảng cách tính theo thời gian giữa các tiết khí không phải là con số cố định.

Trong phép làm lịch, các nhà làm lịch đã làm tròn thời điểm bắt đầu của mỗi tiết khí vào đầu ngày mà tiết khí đó bắt đầu. Nên khoảng cách giữa hai tiết khí kề nhau sẽ ở trong khoảng 14-16 ngày. Mặt khác, Tiết khí 節氣là những thời điểm quả đất trên quỹ đạo cách đều nhau bằng một phần 24 của quỹ đạo năm. Trong đó, bốn đỉnh điểm của quỹ đạo ở vào bốn tiết khí phân mùa là Đông chí, Hạ chí, Xuân phân, Thu phân, các tiết khí khác ở vào các cung đoạn mà khí hậu có những điểm diễn biến đặc thù  tên gọi của các tiết khí lấy theo tính chất đặc điểm của khí hậu mùa tiết để gọi.

Như vậy, tiết khí phải được tính theo tính theo dương lịch, không thể theo âm lịch, dù là âm dương lịch. Nhưng cần nhớ rằng Trung Quốc lấy múi giờ Bắc Kinh, còn Việt Nam lấy múi giờ Hà Nội nên lịch Trung luôn trước lịch Việt 1 giờ. Do đó cẩn trọng khi đem lịch Tầu áp vào việc ta! Theo đó:

- 4 “chí” là: Đông chí vào 21/12, Hạ chí 21/6 (cố định năm nhuận + 01 ngày), Xuân phân ngày 21/03, Thu phân là 23/09.

- 24 Tiết khí do 6 bước phụ trách: Sơ khí (Đại hàn, Lập xuân, Vũ thủy, Kinh trập); Nhị khí (Xuân phân, Thanh minh, Cốc vũ, Lập hạ); Tam khí (Tiểu mãn, Mang chủng, Hạ chí, Tiểu thử); Tứ khí (Đại thử, Lập thu, Xử thử, Bạch lộ); Ngũ khí (Thu  phân, Hàn lộ, Sương giáng, Lập đông); Trung khí (Tiểu tuyết, Đại tuyết, Đông chí, Tiểu hàn).

Các Tiết khí trong năm 2012

STT	TIẾT KHÍ	KINH ĐỘ	HÁN TỰ	NGHĨA	ÂM LỊCH	DƯƠNG LỊCH
1	Tiểu hàn	285°	小寒	Rét nhẹ	13/12/TM	06/01/2012
2	Đại hàn	300°	大寒	Rét đậm	27/12/TM	20/01/2012
3	Lập xuân	315°	立 春	Bắt đầu mùa xuân	13/G/NT	04/02
4	Vũ Thủy	330°	雨 水	Mưa ẩm	28/G/NT	19/02
5	Kinh trập	345°	驚 蟄/惊 蛰	Sâu nở	13/02	05/03
6	Xuân phân	0°	春 分	Giữa xuân	28/02	20/03
7	Thanh minh	15°	清 明	Trời trong sáng	14/3	04/04
8	Cốc vũ	30°	穀 雨 /谷 雨	Mưa rào	29/3	19/04
9	Lập hạ	45°	立 夏	Bắt đầu mùa hè	15/4	05/05
10	Tiểu mãn	60°	小 滿 /小 满	Lũ nhỏ, duối vàng	30/4	20/05
11	Mang chủng	75°	芒 種/芒 种	Chòm sao tua rua mọc	16/4(Nh)	05/06
12	Hạ chí	90°	夏 至	Giữa hè	03/5	21/06
13	Tiểu thử	105°	小 暑	Nóng nhẹ	18/5	06/07
14	Đại thử	120°	大 暑	Nóng oi	04/6	22/07
15	Lập thu	135°	立 秋	Bắt đầu mùa thu	20/6	07/08
16	Xử thử	150°	處暑/处暑	Mưa ngâu	07/7	23/08
17	Bạch lộ	165°	白露	Nắng nhạt	22/7	07/09
18	Thu phân	180°	秋分	Giữa thu	07/8	22/09
19	Hàn lộ	195°	寒露	Mát mẻ	23/8	08/10
20	Sương giáng	210°	霜降	Sương mù xuất hiện	09/9	23/10
21	Lập đông	225°	立冬	Bắt đầu mùa đông	24/9	07/11
22	Tiểu tuyết	240°	小雪	Tuyết xuất hiện	09/10	22/11
23	Đại tuyết	255°	大雪	Tuyết dầy	24/10	07/12
24	Đông chí	270°	冬至	Giữa đông	09/11	21/12

 Một số này “Tết” theo âm lịch, cố định hằng năm:

1. Tết Nguyên đán (1-1): buổi sáng đầu năm (tính theo Âm lịch).

2. Tết Nguyên tiêu (15-1): đêm rằm đầu tiên trong năm, treo đèn, còn gọi là thượng nguyên.

3. Tết Hàn thực (3-3): ăn đồ nguội, bánh trôi, bánh chay.

4. Tết Đoan ngọ (5-5): tết hoa quả, diệt sâu bọ, mừng con nước, đua thuyền...

5. Tết Thất tịch (7-7): hoặc tết Vu lan, xá tội vong nhân, cúng cô hồn (15-7) còn gọi Trung nguyên.

6. Tết Trung thu (15-8): thưởng trăng, gia đình đoàn tụ, múa lân rồng...

7. Tết Trùng cửu (9-9): còn gọi là trùng dương, số 9 là con số của trời, cầu trời mưa thuận gió hòa.

8. Tết Hạ nguyên (15-10): tết cơm mới, mừng mùa màng thu hoạch...

Như vậy, năm 2012 chỉ có Tết “Thất tịch” trùng ngày với Tiết “Xử thử” (Mưa ngâu) ngoài ra không có ngày “Tết” nào trùng với ngày “Tiết”, cũng như việc chẳng mấy khi ngày “Tiết Lập Xuân” trùng với ngày “Tết Nguyên đán” cả!. Thanh minh cũng vậy và Tiết Thanh Minh năm 2012 năm nay nó vào ngày 04/4/2012, sau ngày Hàn thực 03/3 âm 11 ngày. Thanh Minh 2013, 2014 vẫn vào ngày 04/4 Dương lịch! Nhớ rằng, dù có làm bánh Trôi, bánh Chay vào 03/3 Âm thì việc "Tảo mộ", "Đạp thanh" vẫn phải diễn ra vào tiết Thanh Minh, nghĩa là theo Dương lịch.

-Ngày Hàn thực Nhâm Thìn, 2012, sau khi nhiều người hỏi về Thanh Minh-

---

[1] Sùng Trinh (崇禎帝; 6/2/1611-25/4/1644) có tên là Chu Do Kiểm 朱由檢 được xem là vị vua thứ 17 và cuối cùng của triều đại nhà Minh và ông cũng là vị hoàng đế người Hán cuối cùng cai trị Trung Quốc trước khi triều đình rơi vào tay nhà Thanh của người Mãn Châu. Ông có hiệu là Minh Tư Tông 明思宗. Các sử gia Trung Hoa còn dùng miếu hiệu Minh Nghị Tông để gọi ông; nhà Nam Minh truy thụy là Thiệu thiên Dịch đạo Cương minh Khác kiệm Quỹ văn Phấn võ Đôn nhân Mậu hiếu Liệt hoàng đế 紹天繹道剛明恪儉揆文奮武敦仁懋孝烈皇帝; nhà Thanh tiến vào trung nguyên truy đặt miếu hiệu và thụy hiệu cho ông là Hoài Tông Trang Liệt hoàng đế.

[2] Do chịu ảnh hưởng của Nicolaus Copernicus (Ca Bạch Ni 哥白尼, 1473-1543); Galilée (Già Lợi Lược (伽利略, 1564-1642), Tycho Brahe (Đệ Cốc 第谷, 1546-1601); Johannes Kepler (Khai Phổ Lặc 开普勒, 157-1630).

[3] Johann Adam Schall von Bell hay Thang Nhược Vọng (汤若望, 1591 - 1666) là một giáo sĩ phương Tây, quê ở Koln, nước Đức. Năm 1618, Nhược Vọng cùng rời Lisboa (Bồ Đào Nha) sang Ma Cao năm 1619. Vừa giỏi ngôn ngữ vừa giỏi lịch số, năm 1629, nhờ có hai đại thần thế lực của nhà Minh tâu xin nên dùng Tây sĩ để chữa lại lịch, do đó ông có điều kiện vào triều và  làm quan dưới 2 triều nhà Minh và nhà Thanh, từng giữ chức Giám đốc Đài thiên văn Bắc Kinh. Tuy nhiên khi Khang Hy trở thành Hoàng đế thì ông bị gièm pha và bị buộc tội. Ông qua đời tại Bắc Kinh năm 1666.