Tìm hiểu về QUÊ HƯƠNG VÀ TÍN NGƯỠNG của Nhạc mẫu

1. QUÊ HƯƠNG 

Hà Nam là vùng đất cổ mà thời Hùng Vương (雄王時代, - 258/207 tCn) thuộc bộ Giao Chỉ交 趾. Thời Bắc thuộc ranh giới và địa danh không mấy đổi thay.

Dưới thời Lý (李朝, 1009–1225) vùng này là châu Lị Nhân 蒞仁  từng là nơi dựng hành cung của Lý Thái Tông (李太宗, 1000-1054), Lý Nhân Tông (李仁宗, 1066-1127). Đời Trần (陳朝, 1225-1400) cũng gọi là châu Lị Nhân. Thời thuộc Minh là huyện Lị Nhân thuộc phủ Giao Châu. Đời Lê (後黎朝, 1428–1527) kiêng tên húy Lê Lợi  黎利  vẫn viết Lị  蒞 không phải đổi chữ. Đời Lê Thánh Tông (黎聖宗, 1442-1497) đổi là phủ, thuộc Sơn Nam thừa tuyên. Thời Nguyễn (阮朝, 1802-1945), khi thành lập tỉnh Hà Nội (河內省, gồm 4 phủ, 15 huyện) vào năm 1831, Minh Mạng  (明命, 1791 -1841)  “đem kinh thành Thăng Long cũ hợp với mấy phủ huyện xung quanh như huyện Từ Liêm, phủ Ứng Hòa, phủ Lý Nhân và phủ Thường Tín lập thành tỉnh Hà Nội, lấy khu vực kinh thành Thăng Long cũ làm tỉnh lỵ của Hà Nội”.

Năm 1886, sau khi chiếm hoàn toàn Bắc kỳ, Pháp thành lập mới hàng loạt các tỉnh trong đó có Hà Nam 河南 , trên cơ sở phủ Lý Nhân 蒞仁 được mở rộng thêm vào ngày 20/10/1890 bởi Nghị định số 569 của toàn quyền Đông Dương.  Đất mở rộng gồm phủ Liêm Bình 廉平 (gồm các huyện Nam Xang, Thanh Liêm, Bình Lục), 17 xã của huyện Vụ Bản 務本 và Thượng Nguyên 上元 (Nam Định 南定) cùng hai tổng Mộc Hoàn và Chuyên Nghiệp của huyện Phú Xuyên 富川 thuộc tỉnh Hà Nội. Như vậy Hà Nam khi mới thành lập là địa bàn của phủ Lý Nhân mở rộng về phía Hà Nội và Nam Định. Lúc này Hà Nam có 5 huyện là Kim Bảng 金榜, Thanh Liêm 清廉, Lý Nhân 蒞仁, Bình Lục 平陸 và Duy Tiên 维先 với 33 tổng.

Sau ngày toàn quốc kháng chiến, chính quyền cách mạng bỏ 42 tổng, dồn 365 xã trong tỉnh để lập xã mới. Ba huyện Lý Nhân, Duy Tiên, Thanh Liêm, chia định địa giới lấy chữ đầu, chữ cuối tên huyện đặt cho các xã.

Năm 1965, Hà Nam và Nam Định sáp nhập thành tỉnh Nam Hà, 10 năm sau, nhập với Ninh Bình thành tỉnh Hà Nam Ninh. Năm 1992, chia tách thành Nam Hà và Ninh Bình. Năm 1997 Nam Hà chia tách thành Hà Nam và Nam Định. Lúc này Hà Nam gồm 5 huyện là Kim Bảng, Duy Tiên, Thanh Liêm, Lý Nhân, Bình Lục và thị xã Phủ Lý với 114 xã, phường, thị trấn.

Duy Tiên: Từ xa xưa, mảnh đất này đã có tên gọi là “Phù Vân” 浮雲, sau đó năm Quang Thuận thứ 10 (1469)  đời Lê Thánh Tông (黎聖宗, 1442 –1497) thành lập huyện và đặt tên là Duy Tân 維新縣.  Đến đời Lê Trung hưng (中興黎朝, 1533–1789), đầu niên hiệu Hoằng Định (弘定, 1601-1619) do kiêng tên huý Kính Tông (黎敬宗, 1588 – 1619) Lê Duy Tân 黎維新, đổi là huyện Duy Tiên 維先.

Trước năm 1890 huyện Duy Tiên thuộc phủ Thường Tín 常信府, sau đó lại thuộc phủ Lỵ Nhân 蒞仁, trấn Sơn Nam Thượng 山南上鎮 và có 6 tổng: Bạch Sam 白杉, Lam Cầu 藍梂, Tiên Xá 先舍, An Khê 安溪, Hoàng Đạo 黄道, Đội Sơn 隊山 còn tổng Trác Bút 卓筆 khi đó lại thuộc huyện Nam Xang 南昌với 9 xã là: Văn Bút文筆, Vân La雲儸, Lôi Hà 雷河, Lạt Hà 辣河, Thương Châu 倉州, Lệ Thủy 邐水, Trác Bút 卓筆, Phúc  Châu 福州, Hòa Mạc 禾幕 (trước thời Nguyễn là xã Thiên Mạc 天幕, năm Tự Đức thứ 6 (1853) mới đổi ra như hiện nay).

Ngày 20/10/1890  Pháp cắt một phần đất của tỉnh Hà Nội và Nam Định để thành lập tỉnh Hà Nam 河南省. Trong đó có hai tổng Mộc Phàm 木丸 và Chuyên Nghiệp 専業  của huyện Phú Xuyên (phủ Thường Tín) và tổng Trác Bút 卓筆 của huyện Nam Xang  (phủ Lỵ Nhân) nhập vào huyện Duy Tiên nhưng lại cắt đi một số xã của tổng Đọi Sơn.

Từ năm 1901, Pháp tiến hành chia Duy Tiên ra làm 9 tổng với 88 xã, 160 làng; huyện lỵ đóng tại thôn Lão Cầu 老梂 (tổng Lam Cầu 藍梂).

Sau năm 1954, huyện Duy Tiên có 27 xã: Bạch Thượng, Châu Sơn, Chuyên Mỹ, Chuyên Nội, Đọi Sơn, Duy Hải, Duy Minh, Mộc Bắc, Mộc Nam, Thắng Lợi, Thành Công, Tiên Hải, Tiên Hiệp, Tiên Hồng, Tiên Hòa, Tiên Hương, Tiên Lý, Tiên Minh, Tiên Ngoại, Tiên Nội, Tiên Phong, Tiên Tân, Tiên Thái, Tiên Thắng, Tiên Yên, Trác Bút, Yên Hà.

Ngày 25/4/1967, Bộ Nội vụ ban hành Quyết định 163-NV đến ngày 18/12/1976, Phủ Thủ tướng ban hành Quyết định 1507-TTCP hợp nhất một số xã thuộc huyện Duy Tiên.

Đến  10/01/1984,  thành lập thị trấn Đồng Văn, 01/4/1986, thành lập thị trấn Hòa Mạc (thị trấn huyện lị của huyện Duy Tiên) trên cơ sở 46,68 ha diện tích tự nhiên của xã Yên Bắc và 122,31 ha diện tích tự nhiên của xã Trác Văn.

Ngày 17/12/2019, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 829/NQ-UBTVQH14 về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã thuộc tỉnh Hà Nam (có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 2020) và Duy Tiên lên Thị xã.

Hiện nay Duy Tiên là thị xã nằm ở phía bắc của tỉnh Hà Nam, ở phía Đông sông Đáy, phía Tây sông Hồng, Phía Bắc sông Nhuệ, phía Nam sông Châu. Sau khi thành lập, thị xã Duy Tiên có 9 phường (Bạch Thượng, Châu Giang, Duy Hải, Duy Minh, Đồng Văn, Hòa Mạc, Hoàng Đông, Tiên Nội, Yên Bắc) và 7 xã (Chuyên Ngoại, Mộc Bắc, Mộc Nam, Tiên Ngoại, Tiên Sơn, Trác Văn, Yên Nam).

Trác Văn: vốn là tổng Trác Bút thuộc huyện Nam Xang, phủ Lý Nhân với 9 xã  là: Văn Bút 文筆, Vân La雲儸, Lôi Hà雷河, Lạt Hà辣河, Thương Châu 倉州, Lệ Thủy 邐水, Trác Bút 卓筆, Phúc  Châu 福州, Hòa Mạc 禾幕. Khi cắt về huyện Duy Tiên vùng đất này thuộc tổng Trác Bút 卓筆 với 7 xã là: Trác Bút 卓筆, Vân La 雲儸, Lôi Hà 雷河, Lạt Hà 辣河, Hòa Mạc 禾幕, Lệ Thủy 邐水, Văn Bút 文筆.

Khu vực này từ Nam Xang (Xương) được nhập vào Duy Tiên khi thành lập tỉnh Hà Nam (20/10/1890) và vùng đó trong tổng Trác Bút. 

Sau này, xã Trác Văn được thành lập do hợp nhất hai xã Thắng Lợi và Thành Công theo Quyết định 163-NV ngày 25/4/1967 của Bộ Nội vụ (cùng dịp với việc hợp nhất Chuyên Mỹ và Yên Hà thành xã Chuyên Ngoại; Tiên Hương và Tiên Minh thành xã Yên Nam; Tiên Hồng và Tiên Hòa lấy tên là xã Lam Cầu Hạ; Tiên Thái và Tiên Lý thành xã Hoàng Đông).

Hiên nay Trác Vân được chia thành 9 thôn: Bắc Hoà, Lạt Hà, Lệ Thủy, Nguyễn Xá, Tường Thụy 1, Tường Thụy 2, Tường Thụy 3, Tường Thụy 4, Văn Bút. Đây là nơi trồng rau đảm bảo chất lượng và an toàn thực phẩm, đạt chứng nhận quốc gia, có mặt tại các Siêu thị lớn của Hà Nội.

2. TÍN NGƯỠNG:

Dù Duy Tiên là vùng đất  cổ và Đạo Công giáo (Thiên Chúa giáo, H : 天主敎 (公敎), A: The Christianism (Catholicism), P: Le Christianisme (Catholicisme)) bắt đầu được du nhập vào Việt Nam từ giữa thế kỷ XVI nhưng Đạo Thiên Chúa truyền đến vùng Trác Văn mới được 200 năm. Tuy thời gian ngắn nhưng giáo dân vùng này rất tự hào là người Việt Nam kính Chúa yêu nước, nhân ái đoàn kết, siêng năng, sáng tạo trong lao động sản xuất. Trải qua các cuộc chiến tranh ác liệt, xứ đạo cũng thăng trầm theo thời cuộc, vì thế các văn bằng, di chỉ đã bị mai một.

Đa phần họ Đỗ Lệ Thủy theo Thiên Chúa giáo là tôn giáo (H : 宗敎, A: The religion, P: La religion) đem tin vui hay Phúc âm (H: 福音, A: Evangel, P: Évangile)  tức điều may mắn tốt lành của Đức Chúa Giêsu (H : 耶蘇敎主, A: Jesus, P: Jésus-Christ, 7 (5) tCn-30) cho mọi người, để biến đổi mọi người theo Phúc âm của Đức Thiên Chúa nghĩa là để Phúc âm hóa mọi người. Người trong vùng sinh hoạt tôn giaó ở Giáo họ Lệ Thủy (xây dựng từ năm 1946) ngay trong thôn và nhà thờ này được hạ giải để trùng tu từ tháng 02 năm 2023. Trong thời gian nhà thờ trùng tu, bà con giáo dân hiệp dâng Thánh lễ và cầu nguyện tại ngôi nhà nguyện nhỏ bé nằm ngay phía sau ngôi nhà thờ đang xây dựng.

Vùng này có 09 họ đạo: Bút Chợ, Bút Thượng, Bút Kênh, Bút Quai, Trại Trần, Duệ Cát, Lạt Hà, Vạn Lương và Lệ Thủy  trực thuộc Giáo xứ Trác Bút (Bút Ðông) mà Nhà Thờ đặt ở thôn Đông Nội, xã Châu Giang (xưa là xã Trác Bút) huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam, trên bờ sông Thiên Mạc. Giáo xứ Bút Đông là 1 trong 27 Giáo xứ thuộc Giáo hạt Lý Nhân và Giáo hạt Lý Nhân là 1 trong 6 Giáo hạt nằm trong Tổng Giáo phận Hà Nội (40 - Nhà Chung - Hoàn Kiếm - Hà Nội). Khi Giáo xứ Vạn Xá  (Sáng thứ Năm ngày 07/11/2019 tiến hành Thánh lễ đặt viên gạch đặt viên đá góc xây dựng thánh đường, thành lập: 18/11/2021 ở thôn Tường Nguyên, xã Trác Văn do Linh mục: Gioan Baotixita Nguyễn Văn Chiến làm chính xứ) thì Giáo họ Lệ Thủy trực thuộc Giáo xứ này.

Nhà thờ Giáo họ không có Cha mà do Linh mục Giáo xứ quản nhiệm. Trong 34 năm xứ Bút Đông không có linh mục (từ ngày 15/3/1965 cha già Phêrô Đức qua đời cho đến ngày 01 tháng 5 năm 1999 cha Anphongsô Nguyễn Ngọc Châu chính thức về coi sóc) nhưng. Giáo dân vẫn giữ đạo siêng năng, tối sớm đọc kinh cầu nguyện, xin Thiên Chúa ban ơn lành và nhờ cậy các cha ở các xứ đạo khác đến chỉ dạy và rước lễ, cũng như xin ơn các phép Bí tích khác.

Hiện nay Nhà thờ Giáo xứ Bút Ðông có Chánh xứ: Linh mục Giuse Vũ Ngọc Ruẫn (từ 16/12/2010), Phó xứ: Linh mục Giuse Trần Khắc Hạnh (từ 10/11/2018) và  Linh mục Giuse Trần Văn Thu (từ 11/2018). 

Còn Nhà thờ Giáo xứ Vạn Xá (tọa lạc trên địa bàn thôn Tường Nguyễn, xã Trác Văn, huyện Duy Tiên) quản giáo họ Lệ Thủy thì có Cha xứ là Gioan Baotixita Nguyễn Văn Chiến.

Việc lập Gia phả và Thờ cúng Tổ tiên là Thuần phong mĩ tục của người Việt, đúng với tự nhiên (có gia đình mới đến dân tộc, đến giai cấp, tôn giáo) và phù hợp với Tuyên ngôn về Tự do tôn giáo ban hành ngày 7/12 /1965 của Công đồng Vaticanô II là: “mọi người được tự do thờ phụng theo lương tâm” . Do vậy không có trở ngại gì từ phía giáo dân và các chắc sắc tôn giáo.

Từng dự cúng giỗ, mấy đám tang, chiêm bái mấy nhà thờ giáo họ, giáo xứ, nghĩa địa nhân dân…nơi đây, tôi hiểu rõ điều đó.

-Lương Đức Mến, trích trong cuốn Gia phả họ Đỗ Lệ Thủy đang soạn-