Việc đề chữ ở Từ đường, Lăng mộ

Ngày nay, trong phong trào trùng tu, tái thiết hay xây mới từ đường, Mộ phần tổ tiên nẩy sinh vấn đề viết, đắp hay tô sửa, đắp mới các Đại tự, Hoành phi, Câu đối. Trong hoàn cảnh các bậc túc nho am hiểu Hán tự, đặc biệt chữ Phồn thể vắng dần nên các gia đình, dòng họ gặp không ít khó khăn.

Ngay cả chữ quốc ngữ mà còn viết sai đầy. Hôm nọ đi thăm mấy nghĩa trang gia đình ở Hải Phòng, Hà Nam tôi thấy rõ điều đó. Ví dụ: "QUÀN" thì viết là "QOÀNG", "BÁU" viết là "BẮU", "NGHOÉ" viết là "NGÉO"...

Thêm nữa tên người, địa danh làng xã thường gọi theo tên Nôm, nhưng khi viết bên cạnh chữ Nôm, lại mượn nhiều chữ Hán và khó phân biệt đâu là chữ Nôm, đâu là chữ Hán. Do đó để tránh "tam sao thất bản", cần thận trọng, không chỉ biết chữ mà cần biết về lịch sử, về dư địa chí và phương ngữ vùng đất đó. Ví dụ: Quê ngoại tôi Cốc Tràng được sinh ra từ nghĩa là “bãi chim Cốc 鵒)” khác với cách diễn giải Cốc Tràng 谷場 với nghĩa là “sân phơi lúa” còn làng bên cạnh là Mông Tràng Thượng 蒙場上, Mông Tràng Hạ 蒙場下có nghĩa là bãi chim mòng 鸏, chứ chẳng có nghĩa là “tối tăm” hay “nơi mặt trời lặn” gì cả!. Hoặc cụ Nội tôi 第四代祖 梁德禎 là con út của bà Hai, thường được gọi là “Trinh bé”, để phân biệt với “Chinh lớn” tức cụ Giáo Chinh 征 là con bà cả (mà quê tôi khó phân biệt "Ch nhẹ", "Tr nặng"). Do vậy ông Nội tôi 第五代祖 梁德楨 trong đó tên « Trính » là tên Nôm, chứ không phải không chữ 正 , vì cụ không phải là con cụ Giáo Chinh (征) và cũng không phải là « Trinh » với nghĩa « trinh cát » bởi chẳng lẽ hai bố con có tên cùng âm ! Nếu bài cúng hay bia mộ nay mà viết nhầm "TR" thành "CH" (đã từng xẩy ra nhiều lần khi tôi phát hiện ra thì việc khấn cúng đã xong!) thì ra người khác rồi! Mặt khác, một số chữ Nôm mỗi người đọc một kiểu và không có mã Unicod nên khi đưa lên mạng lại không hiển thị được nên người khác chẳng đọc nổi. Khó vậy!

Chữ Hán lại vốn lắm nét, một âm Hán Việt được viết bởi nhiều chữ, một chữ lắm nghĩa và khối chữ tương tự nhau. Bởi thế mới có chuyện: chữ “Tác” 作 (zuò) thuộc bộ nhân (亻) nghĩa là “nhấc lên” viết thành chữ “Tộ” 怍 (zuò) thuộc bộ tâm (忄) với nghĩa “tủi thẹn” chữ “Ngộ” 遇 (gặp) vẽ ra chữ “Quá” 過 (vượt)...

Ví như đôi câu đối “祖功開破光前代; 宗德滋培喻後昆” đọc là: “Tổ công khai phá quang tiền đại; Tôn đức tư bồi dụ hậu côn” đại ý: “Công ơn khai phá của tổ tiên làm vẻ vang đời trước; Đạo đức cha ông bồi đắp làm rạng rỡ lớp sau”. Trong đó chữ “Côn” 昆 nghĩa là “nối” nên “hậu côn” là “con cháu sau này” nhưng nếu khi tô vẽ lại thêm bộ “Thuỷ” 氵 vào thành chữ “Hỗn” 混 , tức “Hỗn tạp” thì lúc đó “hậu hỗn” nghĩa rất xấu, còn ra gì nữa!

Cách tốt nhất, nếu không có người thực học, am hiểu cần dựa vào Tự điển 字典(sách giải nghĩa của chữ đơn, có thể chỉ là thành phần của từ) và Từ điển 词典 (sách sắp xếp thành các từ vị chuẩn theo một trình tự, thường là các chữ ghép lại thành từ). Ví như các cuốn Từ điển Hán Việt 漢越辭典của Đào Duy Anh, Hán Việt tự điển 典字越漢 của Thiều Chửu. Cuối năm 2009, khi chỉnh trang phần mộ của gia đình tôi đã dùng những chữ, câu có trong sách, sử dụng máy vi tính tạo chữ, rồi trình bầy lại bằng các phần mềm thích hợp sau đó in, phóng ra theo cỡ đã định. Cuối cùng mới đưa cho thợ khắc đá. Phần phiên âm, dịch nghĩa đều chép lại trong Gia phả để con cháu sau này hiểu được (dù không rành Hán tự).

Nếu chưa rõ nên dừng lại. Ví dụ: trong bản Gia phả Lương Hoàn có 6 câu đối đã được phiên âm, không có bản gốc chữ Hán nên chưa phục hồi được và khó dịch nghĩa chính xác, tôi giữ nguyên chờ dịp khác:

1.Câu đối Tổng đốc tặng cụ Lương Công Quản (sau dẹp loạn Lê Duy Phụng, 1863):

Thiên độc hậu ngô chi sinh, tam thập niên đầu bút tố lư quan, bách mang trung, nghi vũ nghi văn, tả hữu chi ngô, quyết sinh vô thiểm.
Nhân tự cổ thuỳ vô tử, bát dư dật hoàn danh quy ảo hoá nhật, nhật đường hạ, giai nhi giai tế, thuỷ chung phó thác, kỳ tử dã ân.

2. Câu đối Cụ Tuần Ngoạn viết sau khi hoàn thành chức năng đốc công sửa phủ thành Kiến Thuỵ (1879):

Tam nhị phùng Kỷ Mão chi Xuân, gia khánh quốc sủng,
Bát cửu vọng song thân chi Thọ, tổ bốc huyện bồi.

3. Câu đối Cụ Tuần Ngoạn viết khi trùng tu Từ đường (Ất Dậu, 1885):

An Lão thư truyền Tần quốc thủ,
Mông Tràng văn kế Tống nho phong.

4. Câu đối Tri huyện Nguyễn Giám viếng khi cụ bà Đào Thị Trân (chính thất của cụ Quản) mất vào năm Giáp Ngọ 1894, thọ 83 tuổi:

Tứ đại đường cao ưng sơ lụa,
Lưỡng tu đình bắc trướng vân phi.

5. Cũng dịp trên, cụ Ngoạn có viết:

Hiếu tâm quy dưỡng Thập niên dư,
Tiên kỷ đăng cao trùng Cửu nhật.

6. Câu đối của Cụ Phác khi sửa Bản chi từ đường vào năm Giáp Dần 1914:

Dịch thế bút bồi tư cựu Đức,
Tích niên đường cấu nhận sơ cơ.

Trong đó, theo tôi câu thứ 5: "Hiếu tâm quy dưỡng Thập niên dư, Tiên kỷ đăng cao trùng Cửu nhật" thì nguyên gốc Hán tự có thể là: 孝心归养十年孺; 先已登高重九日. Nhưng đó không phải câu đối, mà là câu thơ có ý là tỏ lòng thương tiếc người mẹ mất vào ngày 09 tháng 9 mà mình mới phụng dưỡng đựoc 10 năm.